‘Het was nooit belangrijker dan nu om tolerantie, medeleven en solidariteit te tonen.’ Dat zei António Guterres, vertrekkend Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen bij de Verenigde Naties, twee weken geleden. Dat ‘nu’, dat was omdat er in 2015 misschien voor het eerst ooit zestig miljoen mensen op de vlucht zijn, waarvan de helft kinderen. Medeleven en solidariteit lijken mij daarop een uitstekende reactie. Maar de tolerantie mag hij houden. Sterker nog: ik zou het begrip in het nieuwe jaar het liefst helemaal wegdoen. Want ondanks dat tolerantie een knuffelbegrip van netjes-progressief Nederland is, is het ook een vergiftigde maatschappelijke appel die werkelijke vooruitgang in de weg staat.

Want: wat is tolerantie precies? Wat betekent het bijvoorbeeld als ik zeg dat ik u tolereer? Het woord zelf heeft al in zich dat ik u dan eigenlijk niet zo zie zitten. Immers: niemand tolereert een lieve vriend, of een zomermiddag op een terras. ‘Het is niet logisch om te zeggen dat we iets tolereren tenzij we denken dat het op de een of andere manier verkeerd is’, schrijft de Amerikaanse sociologiehoogleraar Suzanne Waters in haar boek The tolerance trap. En zo houdt het juist onverdraagzaamheid in stand, stelt ze; dat wat getolereerd wordt blijft altijd ‘minder dan’.

Bovendien cultiveert tolerantie machtsongelijkheid. Tolerantie is iets dat geschonken wordt; een gift, uit goedertierenheid, van de geprivilegieerden aan de mensen die iets doen of zijn dat eigenlijk niet helemaal optimaal of geaccepteerd is, maar ach, vooruit met de geit. Ook dat zit al in het begrip zelf besloten: ik kan bijvoorbeeld wel zeggen dat ik Mark Rutte als premier ‘tolereer’ – wat mij betreft is hij noch een lieve vriend, noch een zomermiddag – maar aangezien ik nagenoeg geen macht heb over zijn aanstelling als eindbaas van Nederland, klinkt deze woordkeuze vrij merkwaardig.

Historicus en columnist Zihni Özdil schrijft hierover in zijn pamflet Nederland mijn vaderland. In 2012 kwam SIRE met een ideële campagne die onze collectieve innerlijke tolerantie wilde aanwakkeren. In een tv-spotje dronk een witte man muntthee bij een stereotiep ogend Marokkaans gezin, en ging hij Turks olieworstelen. Het idee: als je tolerant bent, doe je onverwachte ervaringen op, en dat is supermegahipleuk!

Klinkt positief, maar de machtsongelijkheid erin wordt door Özdil scherp gezien: ‘Deze SIRE-commercial is ironisch genoeg een briljante illustratie van wat er mis is met tolerantie. “De ander” wordt erin betutteld en in het hokje van “de leukste kleurling” of “de exotische verrassing” geplaatst, waar je vooral eens in de zoveel tijd leuke stereotiepe dingen mee kunt doen die zogenaamd in “hun cultuur” horen.’ Waters noemt tolerantie daarom een soort culturele standaardpositie die we innemen ‘wanneer ongelijkheid niet kan worden overwonnen maar complete uitsluiting politiek niet kan worden gerechtvaardigd.’

En doordat tolerantie een gift vanuit ongelijkheid is, zitten er ook onherroepelijk grenzen aan. Net zoals je iemand voor zijn verjaardag geen blanco cheque geeft, zo bestaat er geen onvoorwaardelijke tolerantie. Natuurlijk tolereren we vluchtelingen, maar geen 1500 in een dorp. Natuurlijk zijn we tolerant ten opzichte van ‘de gekleurde medemens’, zolang ze maar niet te hard tegen Zwarte Piet protesteren. Tolerantie tegenover homo’s is belangrijk, zolang ze maar niet tongzoenen op straat. Alle goede wil ten spijt blijft tolerantie steeds een cadeau, geen recht waar iemand aanspraak op mag maken.

Het is dan ook niet voor niets dat activistische minderheden zelden of nooit vragen of we ze willen tolereren, maar pleiten voor rechten, stelt Waters. De suffragettes vroegen niet of we vrouwen alsjeblieft wilden accepteren, maar eisten stemrecht en gelijke betaling. Mensen met een beperking willen niet getolereerd worden, ze willen dat de openbare ruimte voor hen veilig toegankelijk is.

Zulke veranderingen vragen echter veel meer van een samenleving dan tolerantie. ‘Om vrij en ten volle te leven moet men niet “getolereerd” worden, maar geïncludeerd, soms zelfs gevierd’, betoogt Waters. ‘Het ethische alternatief voor discriminatie en onverdraagzaamheid is niet tolerantie maar rationeel denken en inzetten op gelijkheid. Respect en erkenning en ergens horen zijn de gouden standaard, niet een lauwe tolerantie die de deur naar diepe vrijheid dichtdoet.’

Volgens politiek filosoof Slavoj Žižek is tolerantie wat je overhoudt als vooruitgang is mislukt; een modus waar een maatschappij op terugvalt om te voorkomen dat de sociale orde uitgedaagd wordt. Hij wijst erop dat Martin Luther King het in zijn toespraken nooit over tolerantie heeft gehad. Ik zou zeggen: laten we daar in 2016 een voorbeeld aan nemen. Laat we niet falen in ons streven naar diepe vrijheid voor iedereen.

‘Ik vertel geen fabeltjes.’ Dat zei een mild wanhopige premier Rutte afgelopen woensdag tijdens het debat over de Teeven-deal en de VVD-jokkebrokkerijtjes die daarop volgden. We moesten van onze nationale eindbaas vooral geloven dat hij heel lang qua details van niets wist, dat de Tweede Kamer misschien niet naar waarheid maar wel steeds naar eer en geweten was ingelicht, en dat zijn partij bovendien heus geen onder-het-karpet-ermee-complot had gesmeed – stellingen die er alleen in gingen bij zeer goedgelovige burgers, en bij PvdA-Kamerleden die zo op het pluche van hun kabinetscollega’s gesteld bleken dat ze van de weeromstuit vergaten per motie af te keuren wat duidelijk afkeurenswaardig was.

Journalisten en oppositieleiders staken een hoop energie in respectievelijk analyseren en verontwaardigd briesen. Ik zat zelf net wat aantekeningen te maken – deze column indachtig – toen mijn oog viel op een krantenbericht van vorige week. In Trouw kwam kinderombudsman Marc Dullaert aan het woord. Hij was naar Macedonië afgereisd om te kijken hoe het daar met de vluchtelingkinderen gaat nu de winter eraan komt en ze eigenlijk nergens welkom zijn. ‘Alle Europese landen hebben het VN Kinderrechtenverdrag ondertekend, waarin staat dat kinderen recht hebben op zorg, onderwijs en bescherming tegen geweld’, zei hij. ‘Maar in plaats daarvan verdwijnen er kinderen in de gevangenis en sterven er baby’s aan onderkoeling.’

In dat licht leek het debat van woensdag ineens bijna dwaasheid. Wat een land, dacht ik, waarin politici zich drukker maken over bonnetjes en partijpolitiek gekonkel dan over stervende kinderen aan onze grenzen.

Aan de andere kant gaat het leven natuurlijk gewoon door, ook tijdens een vluchtelingencrisis. Ik zou willen dat alles gierend tot stilstand komt wanneer politieke onwil kinderlevens kost, maar tegelijk is het evengoed dwaasheid om dat te verwachten. Zelfs terwijl de morele verantwoordelijkheid zachtjes op ons neerregent – niet zo hard dat we onmiddellijk moeten ingrijpen door te schuilen of een paraplu te kopen, maar gestaag genoeg om te zorgen dat we ongemerkt tot op ons vel doorweekt raken – is er nog steeds de orde van de dag.

Naast het Teeven-debat bestond die orde deze week onder meer uit het 4387ste hippe onderwijshervormende idee du jour. Alle basisscholieren moeten leren om een computer te programmeren. In allerlei beroepen is dat nodig, van mode-ontwerper tot app-bouwer, stelde oud-eurocommissaris Neelie Kroes enthousiast. ‘Coderen is de nieuwe manier van schrijven, de nieuwe manier van rekenen.’

Nu wil het toeval dat ik gehuwd ben met een programmeur, die verrassend genoeg meteen begon te mopperen op dit voorstel. Programmeertalen verouderen zo snel dat het zinloos is om ze al op jonge leeftijd te onderwijzen. Bovendien wordt de manier waarop we met computers praten juist steeds simpeler en visueler: in DOS moest je nog in code tegen je pc praten om vanaf een floppy een spelletje te spelen, tegenwoordig kun je een app in elkaar klikken en slepen zonder een regel programmeertaal te tikken. Wat volgens mijn lief wel nodig is, als je van kinderen goede programmeurs-in-spe wilt maken: leer ze rederen. Een groot probleem in kleine stukjes verdelen. Zoeken naar alternatieve verklaringen en oplossingen. Leer ze, kortom, goed nadenken.

Onder invloed van Jean Piaget, oervader van de ontwikkelingspsychologie, is lang gedacht dat leren nadenken iets was wat jonge kinderen niet konden; dat ze logica pas vanaf het een jaar of elf konden bevatten. Onderzoekers hebben inmiddels aangetoond dat dit niet klopt. Integendeel: de basisschool is een prima moment om kleine kadetjes te leren over causaliteit, over logische denkstappen maken, over kritische vragen stellen en bewijs verzamelen, over het verschil tussen iets raden, iets vinden en iets weten. Extragratisbonusvoordeel: experimenten suggereren dat onze kuikens die vaardigheden als vanzelf bij van alles gaan gebruiken; in hun dagelijks leven, of wanneer ze nadenken over de wereld.

Vooral dat laatste is geen overbodige luxe, bedenk ik me, terwijl mijn gedachten teruggaan naar die arme kinderen in de Macedonische kou. Hoe goed zou het zijn als we bij ingewikkelde vraagstukken als de vluchtelingencrisis niet meer als een konijn in de koplampen bevriezen en gaan zitten wachten tot de monstertruck van rechts naar links over ons pluizige staartje rijdt. Hoe goed zou het zijn als we zouden zeggen: nou, mensen, we gaan probleem eens rustig en rationeel van alle kanten bekijken. Want dat er baby’s doodvriezen aan de grens van Fort Europa, dat is een probleem dat we met goede wil en helder nadenken kunnen oplossen.

Niet gejokt. Geen fabeltje.

Het kan bijna niet anders of het zijn de laatste stuiptrekkingen van de Zwarte Piet-traditie, die we nu zien. Fraai is het niet: er is sprake van veel gerochel, schuimbekken en willekeurig in het rond slaan. Toch ben ik ervan overtuigd dat het eind nu langzaam maar onherroepelijk in zicht komt, zelfs al was Piet dit jaar zwarter dan eerst, en dreigen en loeien de rot-op-naar-je-eigen-land-droeftoeters met meer venijn dan ooit tevoren.

Ik denk dat omdat ik dit jaar voor het eerst een zeker ongemak bespeur onder de meer gematigde witte ouders – en dus niet meer alleen onder de links-intellectuele biologische-worteltjes-volwassenen. Deze ouders, die in de vorige jaren nog mild geërgerd hun apolitieke schouders ophaalden, willen nu wel graag van de ophef af. En als het dan zo nodig moet, maak er dan maar een regenboog- of roetpiet van. Het zal hen eigenlijk worst wezen, zolang het Sinterklaasfeest maar weer gezellig wordt. Daarmee sluiten ze zich overigens aan bij het gros van de kleuters, die dit worst-principe al langer huldigen, zolang er maar sprake is van pepernoten.

Bovendien is de discussie in veel kringen bijna ongemerkt overgegaan van de vraag ‘Is Zwarte Piet racistisch?’ naar ‘Hij is racistisch maar moeten we ons daar iets van aantrekken?’. Dat lijkt misschien een futiliteit, maar aangezien veel witte mensen stiekem een grotere hekel hebben aan racist genoemd worden dan ze hebben aan racisme, zou dit de zwart-als-roet-Piet zomaar eens het laatste zetje kunnen geven.

Ik had gedacht dat dit verdwijnen me vrolijker zou stemmen. Maar in plaats daarvan vraag ik me af of met het afbrokkelen van de zwartheid van Piet niet een ander, groter probleem bloot is komen te liggen.

Afgelopen mei sprak dichter en activist Jerry Afriyie op de Dag voor Empathie over het begin van het verzet tegen Zwarte Piet, jaren geleden. Toen, zo vertelde hij, dacht hij dat dit een vrij eenvoudige kwestie zou worden. We zouden gewoon uitleggen hoe Piet te maken had met slavernij, waarom blackface racistisch is, en daarmee zou het vast snel klaar zijn.

Het liep anders. Natuurlijk waren er weldenkende mensen die bereid waren tot luisteren, nadenken, tot dialoog en tot inclusiviteit. Maar te vaak raakten redelijke argumenten en nuttige inzichten van zwarte en bruine mensen bedolven onder een lawine van witte verontwaardiging. En is dát nu, in 2015, ook veranderd? Ik vrees van niet.

Ja, in de slipstream van onder meer de Zwarte Piet-discussie begint ons land eindelijk voorzichtig aan een echt debat over racisme, dat wel. Vier interessante vrouwen van kleur – Seada Nourhussen, Mariam El Maslouhi, Anousha Nzume en Arzu Aslan – stonden bijvoorbeeld vorige maand in het NRC Handelsblad, met allerlei treffende analyses over ras, sekse en macht: hoe kwaad mensen worden van een zwarte vrouw met een mening, hoe precies hetzelfde standpunt meer aandacht krijgt als een wit persoon het zegt.

De vrouwen opperden ook dat het goed zou zijn als witte mensen in het racismedebat vooral eens wat meer gingen luisteren. Denkend aan de woorden van Jerry Afriyie en de dynamiek van het Zwarte Piet-debat leek mij dat geen gek idee. Maar onmiddellijk begon het gepruttel: moest dat op zo’n manier? En nou moe, nu mag je als wit mens zeker ook niets meer zeggen over racisme! Collega-columnist Elma Drayer – overigens voorstander van het afschaffen van Zwarte Piet – vertelde in de Volkskrant dat de toon van het debat haar zo niet beviel. Het was ‘ook zo hysterisch’. Twee promovendi, vorige week in een Volkskrant-opiniestuk, suggereerden zelfs dat de vier NRC-vrouwen witte mensen monddood wilden maken: ‘Het gaat dus niet meer om gelijke rechten, maar om het invoeren van structurele discriminatie. Wie je bent bepaalt wat je mag zeggen.’

Je zou bijna gaan denken dat luisteren iets vreselijks is, dat ten koste van alles vermeden moet worden. Maar dat is het natuurlijk niet; het is iets moois en belangrijks. En hoe fraai zou het zijn als de Zwarte Piet-traditie niet ten einde zou komen doordat witte ouders de ongezelligheid beu zijn, maar doordat iedereen de analyses van zwarte en bruine activisten aanhoort en ter harte neemt, en we vervolgens als samenleving eendrachtig een vuist maken tegen racisme. Zoals Arzu Aslan in de NRC zei: ‘Je kunt pas werkelijk spreken van emancipatie als Zwarte Piet verandert omdat een zwarte zegt dat hij moet veranderen; anders is het een gunst van een witte.’ En werkelijke emancipatie, dat is wat Nederland nodig heeft, ook als Zwarte Piet straks verdwenen is.

‘Ex-schoonheidskoningin geeft schoolkinderen les over de vreugdes en genoegens van seks’. Zo kondigde een Britse krant de documentaire aan over Goedele Liekens – seksuologe en voormalig Miss België – die op een middelbare school in Lancashire voorlichting kwam geven over de bloemetjes en de bijtjes.

En niet op de preutse manier die ze in dat land gewend zijn, met anatomisch correcte tekeningen en een verplicht praatje over geslachtsziekten en zwangerschap. Liekens liet ze een pornoscène herschrijven en gaf de meisjes een spiegeltje mee zodat ze zichzelf van onder eens goed konden bekijken. ‘Seksuele voorlichtingslessen gemodelleerd naar de lessen in Holland’, schrijft de seksuologe in een artikel in de Radiotimes.

Weten we het in Nederland dan allemaal zo goed?

Als we naar de cijfers kijken, hebben we best reden om trots te zijn. Nederland heeft één van de laagste percentages tienerzwangerschappen en pubers met seksueel overdraagbare aandoeningen (soa’s). Dat heeft natuurlijk ook andere redenen, zoals het feit dat je vrij gemakkelijk aan condooms kunt komen en dat de Pil in het basispakket zit voor meiden onder de 21. Maar het heeft volgens Liekens beslist óók te maken met onze seksuele voorlichting: ze noemt het ‘een uitstekend exportproduct’.

Er zijn een aantal factoren die bijdragen aan dat ‘uitstekend’. Zo begint de seksuele voorlichting in ons land al vroeg: in ieder geval op de basisschool, en soms zelfs al in de kleuterklas. Een onderzoek van Georgetown University uit 2014 laat zien dat dit inderdaad werkt. Kinderen die al jong over seks horen, scoren lager op ongewenste zwangerschap en seksuele narigheid dan tieners die pas rond, zeg, hun zestiende worden voorgelicht. Uit een andere studie blijkt dat jongeren die tijdig van de hoed en de rand weten, gemiddeld later aan seks beginnen.

En wat nog meer?

Wat ook helpt, is dat we het in Nederland normaal vinden dat pubers met hun verkering op vrijersvoeten gaan. Dat zorgt voor een andere voorlichtingscultuur; het gaat vaak niet alleen over veilig vrijen, maar ook over grenzen en genot. In onder meer de Verenigde Staten kijken ouders en leraren daar heel anders tegenaan: in veel staten zien ze tieners meer als onverantwoordelijke hormoonbommen die harde grenzen nodig hebben. De voorlichtingsboodschap is vaak: geen seks voor het huwelijk.

Socioloog Amy Schalet van de University of Massachusetts is één van de onderzoekers die denkt dat dit laatste de seksuele gezondheid van jongeren niet bepaald ten goede komt. Het aantal meisjes dat tussen haar vijftiende en negentiende een kind krijgt, ligt in de VS bijvoorbeeld zes keer zo hoog als in ons land. Voorlichting over wip-technische geheelonthouding is bovendien erg ineffectief: volgens vijf studies en rapporten werkt het niet of averechts op het aantal geslachtsziekten of hoe jong tieners voor ‘het’ voor het eerst doen.

En bij de Britten?

Ook al geen reden tot feest. Scholen zijn daar niet verplicht om seksuele voorlichting te geven, en als een school het wel aanbiedt mogen ouders hun kinderen uit die lessen terugtrekken. Tegelijkertijd heeft het Verenigd Koninkrijk een van de hoogste percentages tieners met soa’s of zwangerschappen van West-Europa. Goedele Liekens heeft er een duidelijke mening over: ‘Het is tijd dat jullie de oogkleppen afdoen.’

En er is nog een cijfer dat haar zorgen baart: 83 procent van de Britse tieners heeft al porno gezien als ze nog maar dertien jaar oud zijn. In de documentaire blijkt welke invloed dat heeft. Zodra het gesprek in de klas gaat over seks en porno, gedragen de jongens zich dominant en assertief, terwijl de meisjes inschikkelijk en gedwee worden. ‘Net als in pornografische scenario’s’, analyseert filosoof Heather Brunskell-Evans van de University of Leicester. Eén van de jongens verkondigt luid dat hij het de plicht van een meisje vindt zich in het gezicht te laten spuiten, als een teken van respect voor hem.

Maar wacht even: ook in Nederland waren we toch ook ongerust over de invloed van porno op pubers?

Ja, dat klopt. De afgelopen jaren kwamen onderzoekers met cijfers waar veel volwassenen toch wel van schrokken. Zo becijferde de Universiteit van Amsterdam dat zo’n zeven op tien jongens en vier op de tien meisjes internetporno kijken. Dit bevalt vooral de jongens goed: seksualiteitskenniscentrum Rutgers meldde in 2012 dat driekwart van de jongens porno opwindend vindt. Een kwart van de jongens denkt dat je in porno ziet wat vrouwen lekker vinden. En dat terwijl in dezelfde studie bijna de helft van de meisjes zegt dat ze de meeste porno vies vinden.

Ineke van der Vlugt, programmacoördinator bij Rutgers en expert op het gebied van seksuele vorming, deelt de zorgen over porno en pubers, in ieder geval deels. ‘Wat in porno vaak niet aan bod komt, is dat er iets aan seks vooraf gaat. Je vindt elkaar leuk, je leert elkaar kennen, bouwt een relatie op. Terwijl porno vooral gaat om de daad.’ Die nadruk op het mechanische deel van de seks kan vooral jongens die zelf nog niet hebben gevreeën onzeker maken, vertelt ze. ‘En de groep die porno realistisch, leerzaam en aantrekkelijk vindt, is meer geneigd om het zelf na te doen.’ Aan de andere kant, nuanceert ze, blijkt uit onderzoek dat dit maar een kleine groep is. De meeste Nederlandse jongens gebruiken porno om opgewonden te raken of bij te masturberen, niet als gebruiksaanwijzing voor de seks met hun vriendinnetje of vriendje.

Dus: lang leve voorlichting, Holland-style?

Ja en nee. Ook in ons land is er ruimte voor verbetering. Uit het Rutgers-onderzoek uit 2012 blijkt dat tieners zich weliswaar voldoende voorgelicht voelen over veilig vrijen, maar dat belangrijke ‘zorgenthema’s’ als porno, genot en grenzen nog regelmatig blijven liggen. Van der Vlugt vraagt zich af of al het lesmateriaal en de kennis die er is, wel echt gebruikt wordt. ‘De onderwijstijd is beperkt, en het is ook lastig voor een leraar om zulke onderwerpen aan te snijden.’ Een les met herschreven pornoscènes en spiegeltjes voor de benedenboel zal ook hier voor veel docenten een brug te ver zijn. Kortom: we weten kortom heel goed hoe het moet, maar in de praktijk is ook bij ons nog winst te behalen.

Literatuur:

Amy Schalet (2011). Not under my roof: parents, teens, and the culture of sex. Chicago University Press.

Heather Brunskell-Evans (2015). Sex in Class: Liekens is right to teach teenagers about sexual pleasure. Website van de University of Leicester, http://www2.le.ac.uk/offices/press/think-leicester/health-and-medicine/2015/sex-in-the-class-liekens-is-right-to-teach-teenagers-about-sexual-pleasure

Graaf, H. de, Kruijer, H., Acker, J. van, & Meijer, S. (2012). Seks onder je 25e 2: Seksuele gezondheid van jongeren in Nederland anno 2012. Delft: Eburon.

Susan Igras en collega’s (2014). Investing in very young adolescents’ sexual and reproductive health. Global Public Health 9 (5), 555-569.

Een maand lang wilde de Vlaamse Silke Raats een hoofddoek dragen. Volgens de Gazet van Antwerpen als verzet tegen het wij-zij-denken. ‘De moslims versus de rest’, lichtte Raats toe. ‘Ik wilde iets ondernemen dat mensen de ogen zou openen en dat mijn omgeving deed inzien dat de islam níét gelijkstaat aan radicale ideeën of gaan vechten in Syrië.’ Supernobel streven, natuurlijk.

Een ruim assortiment aan verheffende commentaren vielen haar ten deel, zoals: je kunt nooit meer een baan krijgen, je bent onderdrukt, en blijf uit mijn buurt want straks heb je een bom bij je. Op school negeerden leeftijdsgenoten haar, ze raakte vrienden kwijt. De negatieve opmerkingen werden haar teveel. Na tien dagen ontsluierde ze zichzelf.

Raats’ uitprobeersel bleef niet onopgemerkt. Haar verhaal verscheen in kranten als het Algemeen Dagblad en Metro, en ze was te gast bij RTL Late Night, waar ze mocht komen vertellen ‘waarom ze de samenleving een spiegel wil voorhouden’. Maar laten we even een stapje terugdoen. Zijn zulke experimenten eigenlijk wel zo’n goed idee?

De feministische blogger Ms. Muslamic vindt van niet. Ze noemt het ‘hidjab toerisme’ en vergelijkt mensen als Raats met de ontdekkingsreizigers van vroeger die afreisden naar de koloniën om daar exotische volkeren te bestuderen. ‘Je kunt de lokale bevolking niet vertrouwen om je te zeggen waar het om draait. Nee, beter zend je een van je eigen mensen – meestal een leuke, witte middenklassevrouw – en zorg je dat zij haar ervaring vertaalt in een verhaal dat lekker valt bij het westerse publiek.’ Deze vrouwen ontdoen de hoofddoek van zijn culturele en religieuze betekenis, paraderen een paar dagen of weken zo rond, en vertellen dan op ernstige toon wat ze Ervan Hebben Geleerd, schetst Ms. Muslamic.

Maar de belevenissen van een vrouw die de sluier even uitprobeert, zijn natuurlijk niet vergelijkbaar met de ervaringen van een moslima die de hoofddoek elke dag draagt – al was het maar omdat die laatste hem niet licht afzet als de haat te zwaar valt. Bovendien hadden we Raats niet nodig om te weten wat de hoofddoek oproept in onze maatschappij; dat vertelden gesluierde vrouwen zelf al. Zoals Um Hafa, die besloot geen niqaab meer te dragen, nadat ze op straat door twee witte mannen geslagen werd. ‘Ik wil de veiligheid van mijn kinderen garanderen’, verklaarde ze vorig jaar bij de Moslimomroep.

Ik denk niet dat Silke Raats koloniale gedachten had; wel oprecht goede bedoelingen. ‘Ik wil mensen de ogen openen’, zei ze tenslotte. Maar precies daar wringt het ook. Waarom, bijvoorbeeld, zou dit aan een ex-verklede witte niet-moslima zijn? Wat zegt het over onze cultuur dat juist Raats bij RTL zat, en niet een van die talloze gesluierde moslimvrouwen voor wie islamhaat dagelijkse realiteit is? Riekt dat niet juist naar een samenleving met koloniale trekjes, waar ‘wij’ meer mediagewicht hebben dan ‘zij’? En zijn die vragen niet belangrijker dan een experiment met een hoofddoek?

Het glazen plafond bestaat niet. Het glazen plafond bestaat wel. Aan die discussie moest ik denken toen ik zat te neuzen in de antwoorden die vrouwelijke onderzoekers gaven op de vragenlijst die onderzoeksbureau Newcom Research op verzoek van het UT Nieuws had uitgezet.

Die antwoorden bieden wat wils voor elk van de kampen in het plafonddebat. Zo stelt Newcom vast dat het bij de wetenschapsvrouwen weliswaar aan ambitie niet ontbreekt (hoezee!), maar dat ze maar matig bereid zijn om vol gas te geven voor een academische loopbaan. Vooral de bereidheid om te lobby’en en netwerken viel vies tegen – en als je daartoe niet bereid bent, dan houd je eigenlijk vooral jezelf tegen. Ergo: dat glazen plafond, dat zit misschien wel tussen de damesoren.

Aan de andere kant: een flink deel van de ondervraagde academicae geeft aan dat er serieuze barrières staan tussen vrouwen en een bloeiende wetenschappelijke carrière. Het old boys network, vooroordelen van hoogleraren, en wassen-neuzig diversiteitsbeleid, om er een paar te noemen. Ergo: dat glazen plafond, dat bestaat waarschijnlijk gewoon.

Hoe zijn deze twee ogenschijnlijk tegenstrijdige conclusies met elkaar te rijmen? Nou, om te beginnen is het belangrijk om te weten dat loopbaantechnisch gas geven en drempels tegenkomen geen totaal onafhankelijke processen zijn. Om nog even in verkeersmetaforische sferen te blijven: wie apen en beren op de weg verwacht, zal allicht wat rustiger rijden, of een andere route kiezen.

Neem dat lobbyen en netwerken, wat een fors deel van de vrouwen dus bleek na te laten. In de praktijk betekent dit dat je collega’s en leidinggevenden zult moeten laten weten wat je waard bent. Je moet dus een beetje over jezelf opscheppen, jezelf in de schijnwerpers spelen, je veren opzetten en ermee pronken. Maar dit is niet een ‘weg’ die vrouwen even gemakkelijk afleggen als mannen, aap-en-beer-gewijs.

Sheryl Sandberg, COO van Facebook, schrijft hier over in haar boek ‘Lean in’. Een ambitieuze, competitieve man die goed is in wat hij doet kan het zonder al te veel problemen ver schoppen in het bedrijfsleven, aldus Sandberg. Maar een vrouw die exact dezelfde eigenschappen heeft, krijgt het hoogstwaarschijnlijk moeilijk.

Waarom? Omdat vrouwen volgens de heersende culturele stereotypen zacht en zorgzaam horen te zijn, en niet strijdlustig en eerzuchtig. En wie afwijkt van het stereotype, kan een vorm van straf verwachten. In dit geval: een ambitieuze, competitieve vrouw die flink voor zichzelf lobbyt en met haar veren pronkt vindt men vaak een bitch. En een bitch, die geef je geen promotie of mooie carrièrekans. Een zachte, zorgzame dame trouwens ook niet, want van haar verwachten mensen niet dat ze het in zich heeft om leiding te geven en het ver te schoppen. Vrouwen doen het, kortom, bijna nooit helemaal goed. Zoals de Engelsen zegt: damned if you do, damned if you don’t.

Deze dubbele standaard blijkt ook uit wetenschappelijke experimenten, vertelt Sandberg. Zo kreeg een groep studenten eens een beschrijving te lezen van Heidi Roizen. Ze werd neergezet als een zeer geslaagd zakenvrouw, met lofzang als: ‘Roizen heeft een extraverte persoonlijkheid en een groot persoonlijk en professioneel netwerk met daarin enkele van de machtigste leiders in de technologiesector.’ Een andere groep studenten kreeg dezelfde tekst te lezen, met als verschil dat deze niet ging over Heidi, maar over ene Howard.

Over Howard hadden de studenten niets dan goeds te melden. Hij leek een fijne vent en een goede collega. Over Heidi waren ze aanzienlijk minder mals. De studenten vonden haar egocentrisch en ‘niet het type waar je graag mee zou willen samenwerken’.

Zulke Heidi-Howard-experimenten maken duidelijk wat in het privéleven van veel academici allesbehalve helder is. De meeste vrouwelijke onderzoekers die ik ben tegengekomen vertelden me desgevraagd dat ze vermoeden dat ze weleens een glazen plafond-momentje hadden meegemaakt. Maar ja, hoe toon je dat aan? Hoe kun je zeggen dat juist jij precies die ene kans bent misgelopen omdat je teveel of te weinig gas gaf? Omdat je niet aan het stereotype voldeed? Of omdat je gewoon simpelweg geen man was?

Het is precies om deze reden dat we spreken over een glázen plafond: omdat hij zo moeilijk te zien is. Wat lijkt op gebrek aan bereidheid om 100 procent voor een wetenschappelijke carrière te gaan, kan daardoor zomaar toch een stiekem stereotype zijn waar vrouwen met hun academische hoofd tegenaan knallen.

Foto: FreeImages.com / Adam Sablich