Er moet minder kunnen op seksueel gebied, vindt Martine Delfos in de NRC Next (maandag 27 december). Ouders moeten sneller ingrijpen als er volgens de radar van hun kind iets seksueel onpluis met ze is gebeurd – en dat kan ook een verkeerd getinte aai over de bol zijn, zegt ze.

Op deze manier rekt Delfos de definitie van wat seksueel misbruik of ontucht is wel erg ver op. In tegenstelling tot het betasten van een piemel of plasser, of het binnendringen van het lichaam van een kind, is het nogal lastig om in een aai over een hoofdje ondubbelzinnig een seksuele handeling te zien. Het gevoel van de ‘beaaide’ hierbij doorslaggevend maken, is erg riskant. Natuurlijk kan het zijn dat je – als kind, als ouder of zelfs als volwassene – een nare rilling krijgt van een aanraking. Ik herinner me zelf een invalkracht op de basisschool, een wat vervelende man die altijd net iets te dichtbij stond en ook een beetje stonk. Als hij m’n arm aanraakte, wilde ik het liefst naar de andere kant van de school rennen. Een creep was hij zeker. Maar een kindermisbruiker? Nee, daar was geen bewijs voor. Een claim in die richting, puur en alleen op basis van een onpluis gevoel, had evenwel de carrière en vermoedelijk het leven van die leraar om zeep geholpen. Er is dus een duidelijke keerzijde aan het oprekken van de definitie van wat we nog toelaatbaar vinden.

Toch is dit oprekken vaak wel het antwoord op een situatie die ons angst aanjaagt – iets dat kindermisbruik en loslopende pedoseksuelen op kinderdagverblijven zeker doen. Omdat we bang zijn, willen we een breder palet aan gedrag als ‘niet oké’ bestempelen, in de hoop dat we in de toekomst het echte onheil kunnen voorkomen door op tijd in te grijpen.

In de gezondheidszorg is dit een bekend patroon. In 2003 werd in de Verenigde Staten bijvoorbeeld de richtlijn voor een hoge bloeddruk aangepast. Vanaf dat moment was niet een bovendruk van 140 of meer ‘gevaarlijk’, maar was er bij een bovendruk van 120 ook al reden tot bezorgdheid en medisch ingrijpen. Van het ene op het andere moment kwamen er 50 miljoen extra bloeddrukpatiënten bij. Iets vergelijkbaars gebeurde toen de Amerikaanse National Institutes of Health de bovengrens van een gezond gewicht verlaagde van een BMI van 27 naar een BMI van 25. In de VS had in een klap meer dan de helft van de mensen overgewicht, en dus een gezondheidsprobleem.

De feitelijke gezondheid van deze mensen was natuurlijk van de ene op de andere dag niet veranderd. Er is bovendien nauwelijks wetenschappelijk bewijs voorhanden dat een bloeddruk van 120 echt medisch erg riskant is. Voor een BMI van 27 geldt zelfs het tegenovergestelde: studies laten zien dat mensen met een beetje overgewicht langer leven dan mensen met een gezond gewicht. Er was eigenlijk maar een reden voor het verruimen van de definitie van wat we nog medisch toelaatbaar vonden: angst.

In het geval van bloeddruk en gewicht ging het om angst voor met name hart- en vaatziekten. Als we er bij de groep mensen die nog net niet gevaarlijk te zwaar waren, of nog net geen echt riskant hoge bloeddruk hadden maar op tijd bij waren, dan zouden we misschien erger kunnen voorkomen. Dat bleek niet het geval: het aantal mensen dat lijdt aan hart- en vaatziekten is door de maatregel niet afgenomen. Wel zijn er een hoop mensen onnodig in het medische circuit terecht gekomen, met alle zorgen, lasten en kosten van dien.

Het oprekken van de ‘definitie van toelaatbaarheid’ heeft altijd een prijs. Dat is in een creche of op een basisschool niet anders dan in de gezondheidszorg. Wat gebeurt er als je ouders aanmoedigt om bij een onpluis gevoel, als hun ‘seksuele radar’ of dat van hun kind afgaat, stappen te ondernemen om misbruik te voorkomen? Als het oké wordt om een vervelende aai over de bol te interpreteren als een pedoseksuele handeling, zelfs als verder (nog) niet blijkt dat er iets mis is? De kans bestaat dat we er zo inderdaad zo nu en dan een pedoseksueel uitpikken, voordat hij over de schreef gaat en ernstige schade toebrengt aan een kind. Maar omdat de kans op een misverstand nu eenmaal veel groter is dan de kans dat je kind op school of op het kinderdagverblijf een misbruiker tegen het lijf loopt, zal veel vaker het volgende gebeuren: een op zich welwillende leraar of crecheleider doet iets dat onbedoeld verkeerd overkomt en krijgt onterecht het stempel ‘pedo’. En dus wordt de prijs voor het oprekken van de definitie van wat seksueel toelaatbaar is, zoals Delfos dat bepleit, straks voor het grootste deel betaald door mannen waar niets mis mee is, behalve dan dat ze graag hun leven wilden wijden aan het verzorgen en onderwijzen van kinderen.

Vorige week kwam het Partnerschap Overgewicht Nederland, een initiatief van het Ministerie van VWS, met een nieuwe richtlijn die zorgverleners vertelt wat ze aanmoeten met veel te dikke patiënten. Het advies: obese mensen moeten vooral permanent gewicht verliezen. Maar uit talloze onderzoeken blijkt dat dit in de praktijk niet gaat. Kilo’s die eraf gaan, komen er gewoon weer bij. En dat ‘jojoën’ is misschien nog wel slechter voor je gezondheid dan gewoon even dik blijven

Het is niet het meest gezellige moment om met een nieuwe richtlijn voor het behandelen van vetzucht te komen, zo vlak voor de snoeprijke feesten Sinterklaas en Kerstmis. Maar dat weerhield het Partnerschap Overgewicht Nederland (PON) er niet van om vorige week de Zorgstandaard Obesitas te presenteren. Daarin staat, heel kort gezegd, wat artsen moeten doen als ze een te dikke patiënt in hun spreekkamer aantreffen. Obesitas is volgens het PON een chronische ziekte die een langdurige behandeling vereist. En de eerste stap in die behandeling is zorgen dat de patiënt in kwestie gewicht verliest, door een combinatie van een dieet, meer beweging en begeleiding.

Mooi in theorie, maar in de praktijk?
Zo op het eerste gezicht heeft het PON daar uitstekende redenen voor. Volgens hoogleraar Voeding en Gezondheid aan de Vrije Universiteit en PON-voorzitter Jaap Seidell is er flinke gezondheidswinst te behalen als obese mensen blijvend een klein deel van hun lichaamsgewicht kwijtraken. “De Zorgstandaard Obesitas zet in op maar beperkt gewichtsverlies (5-10%). Dat is haalbaar en realistisch”, zegt Seidell. Daar word je geen slanke den van, maar dat hoeft ook niet. De winst zit hem vooral in een kleinere kans op hartkwalen of diabetes.

In theorie heeft Seidell helemaal gelijk. Vooral voor mensen die naast een hoog bmi nog iets mankeert -problemen met hun bloedsuikerspiegel bijvoorbeeld, of astma- kan minder gewicht gezond zijn. Maar de praktijk is weerbarstiger dan de theorie, zo blijkt uit onder meer uit onderzoek van een groep Amerikaanse wetenschappers. Bovendien: wie na de feestdagen weleens de broekriem heeft aangehaald weet waarschijnlijk hoe moeilijk het is om een dieet vol te houden. Jezelf drie keer per week naar de sportschool slepen is voor velen van ons ook lang niet eenvoudig. In studies naar de effecten van lijnen en bewegen stapt niet voor niets meestal zo’n vijftien tot dertig procent van de deelnemers uit.

Afvallen is moeilijk, dun blijven nog moeilijker
En zelfs als het wel lukt om wat van die kilo’s kwijt te raken, dan zitten ze er na een paar jaar vrijwel altijd gewoon weer aan. Gemiddeld gezien gaat dat zo. Zes maanden nadat iemand begint met een dieet, al dan niet in combinatie met extra bewegen, zijn de meeste lijners inderdaad dunner. Daarna blijft hun gewicht nog eens zes maanden stabiel. Maar vervolgens beginnen de pondjes er bij iedereen, de enkele uitzondering daargelaten, weer langzaam bij te kruipen.

In de studie die Seidell opstuurt om zijn claim van “haalbaar en realistisch” te ondersteunen, blijkt dat na vier jaar niet vijf tot tien procent, maar nog slechts drie tot zes procent van het gewicht eraf is. En, zo benadrukt een andere groep onderzoekers, van UCLA, onder leiding van Traci Mann, er is geen enkele reden om aan te nemen dat die stijgende lijn in het gewicht na vier jaar niet gewoon doorzet. Sterker nog: uit hun analyse blijkt dat eenderde tot tweederde van de lijners zelfs meer gewicht aankomt dan er eerder af ging. En nagenoeg alle mensen die aan een dieet beginnen, komen na het eerste afvallen weer aan. Afvallen, aankomen… het bekende jojo-effect lijkt eerder regel dan uitzondering.

Het middel is erger dan de kwaal…
En dat jojo-effect is niet een puur cosmetisch probleem. In 1994 ontdekten Kelly Brownell en Judith Rodin dat jojoën samenhangt met allerlei gezondheidsissues, zoals eetbuien krijgen, of een verstoorde stofwisseling, of -in het meest extreme geval- doodgaan. Seidell maakt zich echter geen zorgen. Volgens hem kan de begeleiding die volgens de Zorgstandaard Obesitas deel uitmaakt van de behandeling het verschil maken, ook al geeft hij toe dat hier nog maar weinig onderzoek naar is gedaan. En bovendien: “Het fenomeen jojoën en langetermijngezondheidseffecten is na de eerste publicaties van Brownell goed onderzocht en gelukkig vallen de gezondheidsrisico’s daarvan enorm mee”, zegt hij.

Toch blijkt uit een reeks studies dat steeds weer aankomen en afvallen in ieder geval niet gezond is. Zo blijkt dat jojoërs, ongeacht hun bmi voordat ze gingen afvallen en aankomen, een grotere kans hebben om te overlijden dan mensen die op gewicht blijven. Een onderzoek onder oudere mannen, geeft hetzelfde beeld. Juist gewichtsfluctuaties verhogen het risico dat iemand binnen de looptijd van het onderzoek doodgaat. Maar “stabiele obesitas” heeft dat effect niet. En bij oudere vrouwen hangt jojoën bijvoorbeeld samen met een hoger bmi, meer vet rond het middel (en dat is waar het echt telt), een verstoorde stofwisseling en een minder goed gevoel over hun lijf.

Jojoën is niet verstandig
Nou zijn deze studies geen experimenten. Er is niemand op dieet gezet om vervolgens weer aan te komen, weer te lijnen, weer aan te komen, enzovoorts. Daarom is Seidell voorzichtig in zijn interpretatie. Zo zou het kunnen dat sommige mensen in bovenstaande onderzoeken in gewicht fluctueerden omdat ze ziek waren; en dat is natuurlijk sowieso niet goed voor de gezondheid. Toch vindt ook hij dat jojoën voorkomen moet worden. “Gewichtsfluctuaties zijn niet gunstig. Jojoën is niet verstandig om allerlei redenen (vooral psychologische) en dient vermeden te worden.”

Tatjana van Strien heeft zelf geen systematische studie gedaan naar jojoën, maar onderzoekt aan de Radboud Universiteit juist wel de psychologische kant van lijnen. “Telkens weer aankomen na te zijn afgevallen, is natuurlijk nooit goed voor iemands zelfbeeld.” En dat is niet het enige negatieve psychologische gevolg. “In een recent experiment werd een deel van de mensen op een dieet met weinig calorieën gezet. In vergelijking met de groep die niet aan de lijn deed hadden zij een verhoogde cortisolspiegel, wat duidt op meer stress.” Van Strien betwijfelt bovendien of jojoën medisch wel risicoloos is. “Ik heb nog steeds geen overtuigend bewijs gezien dat telkens weer afvallen en weer aankomen na een dieet geen risico’s voor de gezondheid oplevert.”

Een slecht idee
“Het lichaam verdedigt een bepaald gewicht”, legt Van Strien uit. Is lijnen in het licht van al het bovenstaande dan wel een goed idee? Een crashdieet is dat in ieder geval niet, vindt ze. Toch kwamen onderzoekers van de Universiteit Maastricht vorige week met een persbericht waarin ze meldden dat ze 938 mensen een dieet van 800 kilocalorieën per dag hadden laten volgen. Om dit in perspectief te zetten: van Sonja Bakker mag je er 1000. Vervolgens probeerden de deelnemers verschillende diëten uit (die met veel pasta en weinig vet werkte het beste). Afvallen deden de deelnemers wel, gemiddeld zo’n elf kilo. En, meldt hoofdonderzoeker professor Marleen van Baak, dankzij begeleiding kwamen ze in de zes maanden na het afvallen maar een halve tot een hele kilo aan. Toch is de kans dat ook de rest van de kilo’s er -al dan niet ‘met rente’- weer bij komen volgens Van Strien levensgroot.

“Hoe komen ze er toch bij dat mensen blijvend gewicht kunnen verliezen?” verzucht ze. “Ik heb hier hele grote problemen mee. Maar een klein deel van de lijners slaagt erin het gewichtsverlies blijvend vast te houden. En vergeet de grote groep mensen niet die na vier jaar zelfs zwaarder is dan voor het dieet.” Op een enkele uitschieter na komen mensen die beginnen met lijnen op de lange termijn dus het grootste deel van hun gewicht weer aan, en velen van hen zijn na het dieet zelfs zwaarder dan voorheen. En dan wacht de volgende lijnpoging: in een Amerikaanse studie ging zelfs tijdens de looptijd van het onderzoek maar liefst 55 procent van de proefpersonen uit onvrede met het resultaat weer opnieuw op dieet. Hallo, jojo-effect.

“Lijnen is geen veilige en effectieve behandeling voor overgewicht”
Kortweg gezegd komt het hier op neer: hoewel afvallen best gunstig is voor de gezondheid van sommige te dikke mensen -zeker als er ook nog andere problemen zijn- werkt een dieet bijna nooit en is jojoën mogelijk zelfs schadelijker dan gewoon proberen om op gewicht te blijven. Of, in de woorden van Traci Mann en haar collega’s: “De voordelen van lijnen zijn simpelweg te klein, en de potentiële schade van een dieet is te groot, om het nog aan te bevelen als een veilige en effectieve behandeling voor overgewicht.” Bedenk je daarbij dat op gewicht blijven in sommige studies minder risico’s met zich mee brengt dan lijnen en jojoën, en de vraag rijst of ‘gewoon dik’ zijn wel zo’n groot kwaad is. Is het in de praktijk niet verstandiger als artsen dikke patiënten zonder verdere klachten wat met rust laten? Bijvoorbeeld door ze niet te adviseren om op dieet te gaan, maar om op gewicht te blijven?

In dit licht is het maar de vraag of het wel ethisch verantwoord is van de Zorgstandaard Obesitas om toch zo flink in te zetten op het verliezen van kilo’s. We vragen het aan de wetenschappers. Seidell kijkt er genuanceerd tegenaan. “Het is onethisch om mensen kortdurend op een streng dieet te zetten zonder begeleiding daarna. Het is ook onethisch om mensen met een hulpvraag bij obesitas geen zorg te geven.” Van Strien vindt ook dat je dikke mensen moet helpen, maar zegt over de zorgstandaard: “Ik vind het helemaal niet verantwoord. Zo’n richtlijn spiegelt mensen voor dat ze permanent kunnen afvallen, terwijl dat niet klopt. En dat is ook nog eens oneerlijk, want het versterkt het stereotype waar obese mensen toch al last van hebben: als je genoeg wilskracht had, zou het lukken. Iedereen kan het, dus waarom kan ik het dan niet?”

Dit artikel verscheen op 3 december 2010 op Kennislink. Ronald Veldhuizen werkte mee aan het researchen en staat dus vermeld als co-auteur.

Vraag je een hersenwetenschapper waar homoseksualiteit vandaan komt, dan krijg je waarschijnlijk dit antwoord: dat is aangeboren. Is een jongensbaby in de baarmoeder blootgesteld aan minder testosteron, dan kneedt dat hormoon het aanwezige brein om in een homovariant. Veel testosteron leidt tot een lesbisch meisje. Deze testosterontheorie is zo dominant dat hij tegenwoordig meestal als feit wordt gepresenteerd. Bijvoorbeeld door Dick Swaab, in zijn pas verschenen boek ‘We zijn ons brein’. Maar is dat wel terecht?

We zijn ons brein. Dat is zowel de titel als de hoofdboodschap van het nieuwe boek van neurowetenschapper Dick Swaab. Swaab kennen we natuurlijk het best als de ontdekker van een hersengebiedje dat er bij homo’s anders uitzag dan bij hetero’s. En nu is hij ook bestsellerauteur. “Hét standaardwerk over het brein, pocht de uitgever, en dat is niets teveel gezegd”, schrijft dagblad Trouw. En ook Psychologie Magazine prijst het boek: “…een aanrader voor collega’s, als update voor de nieuwste ontwikkelingen in het hersenonderzoek.”

Als het ze om nieuwe ontwikkelingen gaat, kunnen die collega’s daar misschien beter eventjes mee wachten. Want tegelijkertijd met Swaabs bestseller verscheen, in de marge van het boekenlandschap, een Engelstalig boek van de Amerikaanse onderzoeker Rebecca Jordan-Young. Hoewel haar boek Brain storm lang niet zo vlot is geschreven -vermoedelijk vindt de gemiddelde lezer het erg saai- zet ze in het boek met haar nauwgezette analyse hele serieuze vraagtekens bij hét thuishonkonderzoek van Swaab: het aangeboren homobrein. Volgens Jordan-Young is het namelijk onwaarschijnlijk dat homoseksuele mannen en vrouwen worden geboren met een ander brein, waardoor hun seksuele voorkeur voor de rest van hun leven vastligt.

Testosteron maakt de man
Hoe denken Swaab -en met hem vele anderen- dat het zit? Hun theorie is dat homoseksualiteit wordt veroorzaakt doordat de hersenen van een homoman in de baarmoeder op een cruciaal moment tijdens de tweede helft van de zwangerschap aan net wat minder testosteron zijn blootgesteld dan gebruikelijk is. Daardoor pakt de hypothalamus wat vrouwelijker uit dan bij de meeste mannen. Een seksuele voorkeur voor andere mannen is het gevolg.

Geen ruimte voor een andere zienswijze
Jordan-Young ziet niets in deze theorie. “Over het geheel genomen is het bewijs dat hormonen voor de geboorte de seksuele oriëntatie beïnvloeden op z’n best triest te noemen”, schrijft ze. Voor die boude uitspraak gaat ze niet over een nacht ijs. Al sinds het begin van de jaren negentig volgt Jordan-Young alle wetenschappelijke publicaties over de testosterontheorie op de voet. In haar boek analyseert ze nagenoeg elke paper die over het onderwerp werd geschreven: meer dan driehonderd in totaal. Tijdens dat analyseren, schrijft ze, begon het langzaam maar zeker te dagen dat er iets niet klopte. De verschillende onderzoeken spraken elkaar tegen, en sommige wetenschappers -waaronder Swaab- leken volgens haar wel aan tunnelvisie te lijden: voor alternatieve verklaringen bleek geen ruimte. “Geen van hen heeft ooit de mogelijkheid overwogen dat het structurele verschil [tussen homo- en heterohersenen] zou kunnen komen door verschillend gedrag en ervaring, in plaats van andersom.”

Die verklaring sluit Swaab inderdaad uit. “Hoewel er vaak verondersteld werd dat ook de ontwikkeling na de geboorte van belang zou zijn voor onze seksuele oriëntatie, ontbreekt hiervoor ieder bewijs”, schrijft hij in We zijn ons brein. Hij en Jordan-Young staan dus lijnrecht tegenover elkaar. Tijd om zelf het onderzoek eens onder de loep te nemen.

Homogebiedjes in de hypothalamus
“Wij vonden in 1990 het eerste verschil in de biologische klok van de hersenen, die bij homoseksuele mannen twee maal zo groot bleek te zijn dan bij heteroseksuele mannen”, schrijft Swaab. Die ‘biologische klok’ is onderdeel van de hypothalamus en heet in werkelijkheid de suprachiasmatische nucleus (SCN). Maar met Swaabs ontdekking dat homomannen een andere SCN hebben, is één probleem waar je in Nederland zelden iemand over hoort: het homo-heteroverschil in de SCN is nooit door andere, onafhankelijke wetenschappers opnieuw gezien en blijft dus onbevestigd. Hersenwetenschapper Simon LeVay merkt daarom in zijn boek Gay, straight and the reason why op dat zelfs “als [Swaabs] bevinding klopt, het onduidelijk is of dat betekenisvol is.”

Nu mogen we van LeVay veronderstellen dat hij weet waar hij het over heeft. Vlak nadat Swaab over ‘zijn’ homogebiedje publiceerde, ontdekte LeVay namelijk een homo-heteroverschil in een ander onderdeel van de hypothalamus: INAH-3. En, in tegenstelling tot Swaabs SCN, werden de verschillen in dat gebiedje ook door andere wetenschappers gezien, door het team van William Byne.

Vormt het homobrein voor of na de geboorte?
Maar in tegensteling tot LeVay en Swaab was Byne niet tevreden met de verklaring dat het ‘homokarakter’ van INAH-3 voor de geboorte was ontstaan doordat er wat minder testosteron op het homomannenbrein had ingewerkt. Byne zag namelijk dat een homoseksuele INAH-3 weliswaar verschilde van een hetero INAH-3, maar toch niet erg leek op die van een vrouw. Bij vrouwen is INAH-3 namelijk kleiner, omdat er minder neuronen in zitten. Maar bij de homomannen had INAH-3 evenveel neuronen als bij een heteroman, maar simpelweg een kleiner volume.
Kussende mannen

Dat is niet wat de testosterontheorie voorspelt: die zegt immers dan homomannen aan het ‘vrouwelijke’ dosis testosteron zijn blootgesteld, en dus een damesachtige hypothalamus zouden moeten hebben. En bovendien: hersenvolume is typisch iets dat na de geboorte nog erg verandert, meldt Byne. Om die twee redenen concludeert hij dat het homo-heteroverschil in INAH-3 juist ná de geboorte moest zijn ontstaan.

En de hersenen van lesbische vrouwen dan?
Het is je ondertussen misschien opgevallen dat we het de hele tijd hebben gehad over de hersenen van homománnen. Dat is niet per ongeluk. Jordan-Young: “Geen enkele studie heeft de breinen van lesbiennes onderzocht.” Zij ziet dit als een enorme tekortkoming voor de testosterontheorie, die voorspelt dat vrouwen lesbisch worden onder invloed van ‘mannelijke’ hoeveelheden testosteron.

Waarom is het erg dat lesbiennes buiten beschouwing zijn gelaten? Omdat – buiten het hersenonderzoek – het enige overtuigende bewijs dat testosteron en seksuele geaardheid aan elkaar linkt, van vrouwen komt. En wel van vrouwen die voor hun geboorte een bijzondere aandoening hadden, waardoor hun eigen lijf toen veel meer testosteron produceerde dan normaal is voor vrouwen: CAH.

“Meisjes [met CAH] hebben de ongebruikelijke voorkeur te kiezen voor jongetjes als speelkameraadjes, spelen bij voorkeur met jongensspeelgoed en speler wilder dan je van meisjes gewend bent”, schrijft Swaab. Het zijn dus tomboys. En zodra ze eenmaal in de puberteit zijn, geven ze vaker dan hun zusjes of nichtjes aan te fantaseren over andere vrouwen. Veel wetenschappers zien hierin bewijs voor de testosterontheorie. Maar Jordan-Young vindt dat bij nadere inspectie ook hier zaken niet kloppen. Zo zijn, ondanks hun ‘mannelijke’ prenatale testosteronniveau, maar heel weinig CAH-vrouwen als ze volwassen zijn echt lesbisch. De meesten hebben relaties met mannen. “Niet de verschillen met ‘gewone’ meisjes zijn verbazingwekkend”, zegt Jordan-Young. “Wat verbazingwekkend is, zijn de enorme overeenkomsten.”

Wel veel testosteron, maar geen mannenbrein
Die conclusie krijgt steun van onderzoek van Ivanka Savic & co. Daaruit blijkt dat bij CAH-vrouwen de hypothalamus op een ‘typisch vrouwelijke’ manier werkt. En dat is vreemd, want van alle vrouwen zijn zij aan veruit het meeste testosteron blootgesteld. Wetenschappers -inclusief Swaab- veronderstellen daarom dat hun hele brein enigszins ‘vermannelijkt’ is, en dat dit de oorzaak is van het feit dat meer CAH-meisjes lesbisch zijn en ze ook als kind wat tomboy-achtiger zijn.
Fruit eten

Savic trok uit haar onderzoek vorig jaar op een conferentie ter ere van het honderdjarig bestaan van het Netherlands Institute for Neuroscience -waar ook Swaab aan verbonden is- de conclusie dat de testosterontheorie heeft gefaald. Swaab was het daar toen overigens niet mee eens. “Misschien werden de hersenen van uw CAH-proefpersonen niet tijdens de cruciale periode [in de tweede helft van de zwangerschap, AtB] blootgesteld aan testosteron”, merkte hij op. Maar zo werkt CAH niet. Het testosteronniveau is vanaf de derde maand de hele rest van de zwangerschap ongebruikelijk hoog. Pas als er wordt ingegrepen daalt het testosteronniveau, legt een arts van het University College London Hospital uit.

Geen hormonen, maar genen plus opvoeding en ervaring
Volgens Ivanka Savic moeten we in het homo-hetero-vraagstuk onze blik verleggen van testosteron naar genen. Daar zit wel iets in, blijkt uit onderzoek van onder meer Michael Bailey. Bij eeneiige tweelingen (die genetisch precies aan elkaar gelijk zijn) met een homoseksuele ‘helft’ is de kans dat de ander ook homo is ongeveer vijftig procent. Genen spelen dus wel degelijk een rol.

En uit hetzelfde onderzoek van Bailey blijkt nog iets interessants. Broers die geen genen delen, omdat ze allebei geadopteerd zijn, zijn in meer dan tien procent van de gevallen allebei homo. Dat is vaker dan je zou verwachten, aangezien in de complete samenleving drie tot vijf procent van de mannen homoseksueel is. Zo’n overeenkomst tussen geadopteerde kinderen is daarom aanwijzing dat -naast de rol van de genen- ook opvoeding en levenservaring een duidelijke rol spelen in het ontstaan van seksuele voorkeur. Om Swaabs woorden te gebruiken: de “ontwikkeling na de geboorte” waar hij geen enkel bewijs voor zag, is toch belangrijk.

Weg met het troetelantwoord
Er staan dus een hoop vraagtekens bij de testosterontheorie. Toch presenteren veel neurowetenschappers het nog steeds als feit. Zo zei Dick Swaab bijvoorbeeld in een interview: “Het wordt keer op keer bevestigd, op allerlei verschillende manieren. (…) alle onderzoeken wijzen in dezelfde richting.” Volgens Jordan-Young is het eerder zo dat de testosterontheorie in zijn hemd staat, maar dat wetenschappers desondanks een beetje verliefd blijven op testosteron als verklaring. “Een troetelantwoord (…) dat in de weg staat van de wetenschap”, schrijft ze. In haar lezing voegde ze er desgevraagd aan toe: “Ik heb trouwens niet de illusie dat Swaab mijn boek gaat lezen, en dan denkt: Oh, ik heb het al die tijd helemaal mis gehad’.” Swaab meldde dat hij Jordan-Youngs boek niet heeft gezien en daar dus ook niets over kan zeggen. We wachten dus af.

Dit artikel verscheen op 8 november 2010 op Kennislink

Mijn eerste menstruatie vierde ik op de fiets. Ik was elf jaar en samen met mijn klasgenoten voor een schoolreis op weg van Bellingwolde naar Gasselte, een tocht van meer van veertig kilometer door stromende regen en tegenwind. Van elke dertig trappen had ik er tien buikkramp, en aangezien de vleugeltjes nog niet waren uitgevonden, schoof mijn maandverband voortdurend heen en weer in mijn onderbroek, zodat ik elke tien minuten op mijn trappers moest gaan staan om de zaak recht te leggen (er is geen manier om dit discreet te doen). Halverwege stopten we bij een stel bosjes voor een plaspauze, waarop ik me genoodzaakt zag om ten overstaan van mijn hele klas een maandverbandje in mintgroen plastic in mijn mouw te moffelen, en me richting een struik te begeven om de boel te wisselen. Jazeker, mijn moeder had de dag daarvoor taart gekocht en me trots verteld dat ik nu geen meisje meer was maar een vrouw, maar van mij had dat vrouw-zijn best nog een paar jaar op zich mogen laten wachten.

Maar genoeg gezeurd. Het kan namelijk best zijn dat ik, was ik twintig jaar later geboren, nog eerder mijn vrouwelijkheid had moeten ‘omhelzen’. Want uit onderzoek blijkt dat de leeftijd waarop meisjes in de puberteit komt de afgelopen decennia steeds is gedaald. Deze zomer lieten Frank Biro (arts en hoogleraar aan de University of Cincinnati) en zijn collega’s weten dat van alle meisjes in New York, Cincinnati en San Francisco bijna 15 procent als ze zeven jaar oud is al borsten heeft – en dat is ten opzichte van 1997 een flinke stijging, aldus de wetenschappers.

Ik schrok daar wel even van. Een meisje van zeven was twee jaar daarvoor tenslotte nog een kleuter. Bij ‘zeven jaar’ stel ik me dus boomhutten en kapotte knieën van het rolschaatsen voor, geen beha’s. Toch zijn de resultaten van Biro & co wetenschappelijk gezien geen verrassing. De leeftijd waarop meiden voor het eerst borsten krijgen en menstrueren daalt in de hele westerse wereld namelijk al een hele tijd. Neem bijvoorbeeld de Nederlandse meisjes: werden ze begin jaren ’60 gemiddeld gezien ongesteld als ze bijna veertien waren, ondertussen begint het feest rond de dertien. De grote vraag is natuurlijk: wat is de oorzaak van die daling?

Een factor waarvan wetenschappers denken dat hij een grote rol speelt, is armoede. Of, beter gezegd, de relatieve armoede waarin westerse mensen in slechte wijken, waar het hen ontbreekt aan meer dan een minimuminkomen, een goede opleiding, status of glansrijke carrièrevooruitzichten. Het aantal mensen dat in armoede leeft, neemt elk jaar toe, zowel in de VS als in Europa. Voor een deel komt dat door de economische crisis, maar de trend bestaat al veel langer dan dat. In de VS groeit het verschil tussen de hoogste en laagste inkomens al sinds het einde van de jaren zestig. En hoogleraar Jan Latten voorspelde vijf jaar geleden al dat de kloof tussen arm en rijk in Nederland in de toekomst alleen maar zou blijven groeien.

Het zijn de jongemeiden die aan de ‘verkeerde’ kant van de kloof opgroeien, bij wie een combinatie van omgevingskenmerken en biologische mechanismen de leeftijd waarop hun lijf hen klaar vindt voor borsten en menstruatie het meest vervroegd. Dat blijkt ook uit het onderzoek van Biro en collega’s. De meisjes uit New York kwamen uit de arme buurt Harlem. Van hen hadden in totaal 15,2 procent op hun zevende al borsten. In San Francisco, waar de meisjes uit de welgestelde Bay Area kwamen, lag dat percentage lager, op 11,3 procent.

Een van de kenmerken die armoede en vroege puberteit aan elkaar linken, is obesitas. “Een hoger BMI drijft de leeftijd naar beneden”, aldus Biro. Hele dikke meisjes hebben meer vetcellen in hun lijf die hormonen uitscheidden, en die hormonen kunnen de puberteit vroegtijdig ‘aanzetten’. Natuurlijk treffen wetenschappers de link tussen gewicht en de eerste menstruatie of borstvorming ook onafhankelijk van inkomen of sociaal-economische status aan. Dat betekent dat ook welgestelde meisjes met een flink gewicht soms ‘meedoen’ in de trend om steeds vroeger te puberen. Maar het is ook een feit dat obesitas onder arme kinderen veel meer voorkomt dan onder rijke kinderen van hoogopgeleide ouders, en dus komt de trend daar harder aan.

Op naar factor twee: vervuiling. Ook hier kunnen welvarende jongemeiden natuurlijk mee in aanraking komen, maar, aldus Biro: “In de binnensteden [waar in de VS de armere mensen wonen – AtB] vinden we normaal gesproken meer vervuiling.” Dat is natuurlijk al vervelend genoeg, maar echt verontrustend wordt het als we ons beseffen dat een deel van die vervuiling bestaat uit ftalaten. Dit zijn chemicaliën die gebruikt worden als weekmakers zodat je plastic lekker flexibel blijft, maar die ook erg verwant zijn aan oestrogeen. Daarom verdenken sommige wetenschappers ze ervan dat ze met het hormoonsysteem van ongeboren baby’s of – volgens Biro – van jonge meisjes rommelen.

En dan is er nog de invloed van armoede zelf op ons ‘biologische programma’. Daniel Nettle, onderzoeker aan Newcastle University, legde de gegevens van achtduizend Britse families naast elkaar en ontdekte dat de meiden die opgroeiden in achterstandswijken, eerder kinderen kregen dan hun rijkere leeftijdsgenoten. (Die link bestaat trouwens in Nederland ook: hoe lager de sociaal-economische status, hoe groter de kans op een tienerzwangerschap.) Nettle linkt dat verschil aan het verschil in gezonde levensjaren: de meest achtergestelde Britten hebben bij hun geboorte maar vijftig fitte jaren voor de boeg. Geen wonder, zegt Nettle, dat de vrouwen vroeg kinderen krijgen. Dat zie je bij dieren ook: als de omstandigheden zwaar zijn en de levensverwachting kort, reageren ze daarop door eerder in hun leven hun eerste nest jongen te werpen. Het is een evolutionair mechanisme, om te zorgen dat je je genen doorgeeft voordat het te laat is.

“Een interessante theorie”, vindt Biro. En ook andere wetenschappers vallen Nettle bij. Professor Jay Belsky, van de University of London, vertelt me dat hij al een tijd denkt dat vroege levenservaringen van invloed zijn op het moment dat je puberteit begint. “Ik ben zeker van mening dat de vroegere aanvang van de puberteit in meisjes in economisch achtergestelde gebieden een biologische manier is om de meisjes in staat te stellen vroeg moeder te worden”, zegt hij.

Andere levenservaringen waar arme meiden meer mee te maken krijgen dan rijke versterken dit ‘vroege puberteitseffect’. Een afwezige vader bijvoorbeeld, of, zoals Belsky zelf onderzocht, een ruwe en liefdeloze behandeling door de moeder. Zulke ervaringen zorgen ervoor dat een kind zich niet veilig hecht, waardoor het anders op stress reageert. Voor hun lichaam is dit een teken – net zoals de korte levensverwachting een teken is – om ‘voort te maken’. Daarnaast is er een verband tussen de leeftijd waarop de moeder voor het eerst menstrueerde, en de leeftijd waarop haar dochter voor het eerst ongesteld wordt. Vroeg in de puberteit komen zit voor een deel in de familie. Armoede trouwens ook: een van de beste voorspellers van iemands inkomen en opleidingsniveau zijn het salaris en de opleiding van zijn of haar ouders. Volgens Belsky gaat het hier niet om nature versus nurture, maar is het eerder zo dat die twee elkaar kunnen versterken. “Niet iedereen is even gevoelig voor omgevingsfactoren zoals de invloed van opvoeding. Armoede kan om genetische redenen op de een meer invloed hebben dan op de ander.”

Hoewel armoede en vroeg in de puberteit komen dus sterk met elkaar te maken hebben, zijn niet alle meisjes even vatbaar voor de invloed van hun slechtere omstandigheden. En dat is maar goed ook. Want op jonge leeftijd al menstrueren en borsten krijgen is niet alleen maar ongemakkelijk, het brengt ook risico’s met zich mee. Hoe eerder een meisje in de puberteit komt, hoe eerder haar lijf begint met het aanmaken van oestrogeen. In haar leven wordt ze daardoor langer blootgesteld aan meer van dit hormoon, wat de kans dat ze borstkanker krijgt verhoogt. En op dat moment deel de armoede haar tweede klap uit. Suzanna Conzen van de University of Chicago ontdekte dat arme vrouwen ook nog eens een veel grotere kans hebben om aan borstkanker dood te gaan, dan rijke vrouwen.

In Chicago, waar het verschil tussen arm en rijk voor een groot deel gelijk loopt met het verschil tussen zwart en blank, hebben de zwarte vrouwen maar liefst 68 procent meer kans om aan eenzelfde borsttumor te overlijden dan blanke. Dat komt voor een deel doordat de gezondheidszorg voor arme vrouwen slechter geregeld is, maar dat is niet de enige reden. Het is ook het leven in armoede zelf dat de dood dichterbij brengt. In de armste wijken in Chicago zijn de vrouwen sociaal veel geïsoleerder dan hun welgestelde leeftijdsgenoten. Iedereen zorgt vooral voor zichzelf. Er is meer geweld dan in de betere wijken, waardoor de vrouwen zich voortdurend onveilig en gestresst voelen. Dat schopt hun hormoonsysteem in de war, wat geen borstkanker veroorzaakt, maar wel de overlevingskans als je het krijgt, drastisch verlaagt.

Als ik me verplaats in deze arme vrouwen, voelt het als een diep cynische vicieuze cirkel. Armoede hangt samen met meer obesitas, vervuiling en een korte levensverwachting. Al die factoren vervroegen de puberteit. Wie als tiener al moeder wordt, ziet haar kansen om aan de armoede te onstappen kleiner en kleiner worden. En daar bovenop loop je als arme vrouw niet alleen meer risico om borstkanker te krijgen, maar vervolgens ook om er aan dood te gaan. Wat weer zorgt voor een kortere levensverwachting, wat de evolutiebiologische noodzaak tot vroeg menstrueren weer nog groter maakt… Ik wil mijn handen in de lucht gooien en roepen: Houdt het dan nooit op?

Jawel, stelt Frank Biro me gerust. Zelfs als we geen spaak in wiel van de armoedecyclus weten te steken, is er voor het beginnen van de puberteit, aldus Biro “een leeftijd die geldt als biologisch minimum.” Sterker nog, hij heeft een redelijk idee waar dat ligt. Uit zijn onderzoek bleek namelijk dat het aantal zwarte meisjes dat op hun zevende al borsten had, het afgelopen decennium niet was gestegen, terwijl het aantal Amerikanen dat in armoede leeft de afgelopen tien jaar alleen maar is toegenomen. “Afro-Amerikaanse meisjes zijn dat minimum mogelijk aan het benaderen”, zegt Biro. Ik hoef dus niet bang te zijn dat over vijftig jaar mijn kleindochters als kleuters al borsten hebben, op hun zevende tussen het rolschaatsen door hun maandverbandje hoeven te wisselen en op hun achtste kinderen krijgen. Dat scheelt. Een beetje.

Zonder orgasme bereikt het zaad van een man nooit de baarmoeder. Maar waarom kunnen vrouwen eigenlijk klaarkomen? Volgens sommige wetenschappers is het vrouwenorgasme nutteloos: een evolutionair ongelukje. Maar klopt dat wel?

Bij mannen is het simpel: een orgasme is nodig om het zaad van bal naar baarmoeder te krijgen. Zonder die heerlijke spiersamentrekkingen blijft het sperma waar het is, vindt er dus geen bevruchting plaats en blijf je achter zonder nageslacht – een onoverkomelijk evolutionair nadeel. Bovendien is het genot dat een orgasme veroorzaakt handig, want het zorgt ervoor dat mannen vrijwel altijd bereid zijn tot seks. Zou seks voor de mannen niks aan zijn, dan zou het voor de vrouwen een hele toer zijn om ze tijdens hun vruchtbare periode te bewegen tot een vrijpartij.

Het mysterieuze vrouwenorgasme
Het vrouwenorgasme is echter met een stuk meer mysterie omgeven. Als veel-seks-verzekering stelt het niet zoveel voor: veel vrouwen komen lang niet bij elke vrijpartij klaar en het vrouwenorgasme is geen voorwaarde voor een geslaagde bevruchting. Veel wetenschappers concluderen dan ook dat het vermogen van de dames om klaar te komen geen enkel nut heeft. Het is eerder een evolutionair oeps-momentje, dat we danken aan het mannelijk orgasme.

De inmiddels overleden evolutiebioloog Stephen J. Gould is één van de wetenschappers die dit denken. Hij vergelijkt het vrouwenorgasme met de mannentepel: hoewel het een volstrekt nutteloos ding is, zit het niet in de weg bij de strijd om te overleven. Daarom was er geen reden voor de natuur om actief aan de slag te gaan met het wegwerken van de mannentepel of het vrouwenorgasme. Gewoon lekker laten zitten lag meer voor de hand, zeker als je je realiseert dat alle embryo’s in de eerste weken van een zwangerschap lichamelijk precies hetzelfde zijn. Dat geldt ook voor hun geslachtsdelen. Pas na een week of zes beginnen de jongetjes zich van de meisjes te onderscheiden. Daardoor delen ze een groot deel van hun ‘bouwplan’ – waaronder tepels en de mogelijkheid om klaar te komen bij de seks.

Het upsuck-mechanisme
Maar niet iedereen denkt dat het vrouwenorgasme een soort verrukkelijk ongeluk was. Bob Naghtigall, gynaecoloog aan de Universiteit van California in San Fransisco, houdt de optie open dat het vrouwenorgasme toch nuttig is bij de bevruchting. Een groot onderzoek is nooit gedaan, weet hij, maar hij houdt het voor mogelijk dat de samentrekkingen van de klaarkomende baarmoeder “potentieel handig zouden kunnen zijn bij het spermatransport.” Dat zou ongeveer zo in zijn werk moeten gaan: als een vrouw klaarkomt terwijl er sperma in haar vagina zit, dan trekt de baarmoedermond op zo’n manier samen, dat ze zichzelf als het ware in het sperma dipt en wat van het zaad mee naar binnen trekt – een mechanisme dat in het Engels oneerbiedig bekend staat als upsuck.

Het idee voor het upsuck-mechanisme gaat al mee sinds het eind van de negentiende eeuw, toen de overenthousiaste arts Joseph Beck het zuigen van de baarmoedermond zelf waarnam. Zijn proefpersoon was een 22-jarige blondine die, zo schrijft hij, niet alleen last heeft van acné, maar ook van een baarmoeder die zo verzakt is dat ze een beetje uit haar vagina piept, zodat eventuele upsuck duidelijk zichtbaar is. Nadat hij de baarmoeder met zijn vinger heeft gestimuleerd, ziet hij hoe “de baarmoedermond zichzelf meer dan drie centimeter opende en vijf tot zes keer achter elkaar ‘naar adem hapte’…”. Dit alles, zo merkt hij op, deed hem een beetje denken aan de mond van een bluppende vis. Latere onderzoeken hadden de grootste moeite dit spectaculaire resultaat te repliceren, en daarom blijft het vooralsnog onzeker of het upsuck-mechanisme bestaat en of het vrouwenorgasme nut heeft bij de bevruchting.

Rijke man, meer lol
Maar zelfs als het klaarkomen van de vrouw niet helpt bij spermatransport, kan het damesorgasme toch een functie hebben. Bioloog Randy Thornhill ontdekte dat vrouwen vaker klaarkomen als ze seks hebben met een aantrekkelijke man. Onder aantrekkelijk verstaan we in dit geval zowel het subjectieve oordeel (“ben ik in bed gekropen bij een knap heerschap?”) als de mate van symmetrie in het lichaam en gezicht van de man. Symmetrie staat in de evolutiebiologie bekend als een aanwijzing dat iemand genetisch in orde is en bovendien geen enge, misvormende ziektes heeft gehad. Zou het orgasme een manier zijn waarop het onderbewustzijn van de vrouw haar vertelt dat het met haar minnaar wel snor zit?

Daar lijkt het wel op. Thomas Pollet en Daniel Nettle van Newcastle University vroegen Chinese vrouwen hoe vaak ze klaarkwamen als ze met hun man vreeën. Nadat ze hadden gecompenseerd voor zaken als gezondheid, geluk, opleidingsniveau en ‘verwestering’, bleek het inkomen van de man de grootste rol te spelen in de hoeveelheid orgasmes. Dit delen de Chinese vrouwen overigens met de Japanse makaak: de aapdames van deze soort vertonen het vaakst orgasmeachtig gedrag als ze seks hebben met een mannetje met een hoge status.

Het orgasmesignaal
Het feit dat je een orgasme krijgt is dus een belangrijk signaal voor de vrouw zelf – een conclusie die nog eens bevestigd wordt als je kijkt hoe het er tijdens het vrijen precies aan toegaat in een vrouwenbrein. Gert Holstege, van de Rijksuniversiteit Groningen, stopte twaalf vrouwen in een hersenscanner en vroeg toen hun partners om ze te vingeren tot ze klaarkwamen. De meeste vrouwen kostte dat enige moeite: de situatie was niet bepaald romantisch en naar alle waarschijnlijkheid voelden ze zich bekeken (wat natuurlijk enigszins terecht was, aangezien Holstege en co op dat moment in hun brein koekeloerden). En dit was daar te zien: de hersengebiedjes die betrokken zijn bij angst, waren ook nu actief. En, zo ontdekte Holstege, totdat die gebiedjes weer uitgingen, konden de partners stimuleren tot ze een ons wogen, maar klaarkomen deed de vrouw niet.

Een vrouw krijgt dus alleen een orgasme als ze geen angst voelt. Bovendien werpt het vrouwenbrein nog meer barrières op voordat er genoten kan worden. Zo zit er in de temporaalkwabben een netwerk van hersencellen dat, als het actief wordt, de communicatie tussen de geslachtsdelen en je gevoel van opwinding in de war gooit. En daarnaast moet een vrouwenbrein nog ‘toestemming’ geven voor een orgasme: als de prefrontale cortex – waar je planning, logica en ratio zit – niet meewerkt, wordt het niks.

Een bijzonder geslaagd ongeluk?
Kortom: voordat een vrouw klaarkomt, moet er aan een uitgebreide reeks voorwaarden voldaan worden. Die voorwaarden hebben iets met elkaar gemeen: samen zijn ze een soort ‘checklist’ waarmee je kunt controleren of je wel goed bezig bent. Heb je seks met iemand die knap is? Gezond? Voldoende status heeft? Je niet bang maakt? Staat je verstand er ook achter? Pas als het antwoord op al die vragen ‘ja’ is, volgt er een orgasme. En met dat orgasme volgt een stroom oxytocine, een hormoon dat ervoor zorgt dat je je nog meer verbonden voelt met je minnaar dan eerst. Als een soort bevestiging dat je de juiste keuze hebt gemaakt.

Nu de hamvraag. Zou zoiets ingewikkelds echt ontstaan zijn om vrouwen een soort onbewuste leidraad te geven over hun minnaar? Of is het vrouwenorgasme toch een toevalligheid, ontstaan omdat vrouwen de basis van hun apparatuur delen met mannen? Op die vraag krijgen we waarschijnlijk nooit antwoord. De kwestie of het vrouwenorgasme nutteloos is, is gemakkelijker. Vanuit psychologisch oogpunt is antwoord zonder meer: allesbehalve. Het nut voor de partnerkeus is daarvoor te groot. Biologisch gezien zijn er twijfels: het is onzeker of het vrouwenorgasme bijdraagt aan de bevruchting. Echt uitmaken doet het nu niet meer. Want zelfs als het vrouwenorgasme een evolutionair ongelukje is, is het misschien wel het meest geslaagde ongelukje ooit.


Nog een mysterie: de G-spot
Naar verluidt zit er in een vrouwenvagina een plekje dat supergevoelig is en – bij de juiste aanraking – kan zorgen voor een soort superorgasme. Eén van de eerste wetenschappers die erover schreef was Ernst Gräfenberg, en aan hem dankt het plekje dan ook zijn naam: de Gräfenberg-spot of kortweg G-spot. Hij zit volgens de meeste lezingen ongeveer drie centimeter van de vaginamond, aan de voorkant. De meeste kans om hem te vinden, volgens seksuologen, heb je als je een wijsvinger in de vagina steekt en een soort ‘kom eens hier’-beweging maakt. Het is waarschijnlijk het best bestudeerde stukje vagina in de geschiedenis.

Gräfenberg zelf hield het plekje ook verantwoordelijk voor de vrouwelijke ejaculatie (squirten, in goed Nederlands). Dit zou bijvoorbeeld kunnen komen doordat er een klein kliertje zit, een soort vrouwelijke prostaat, dat bij aanraking niet alleen zorgt voor genot maar ook voor een straaltje vocht. Een andere lezing is dat de G-spot een soort knooppunt van zenuwen is, net als de clitoris, waardoor weliswaar niet het ejaculeren maar wel het superorgasme verklaard zou worden.

Tijdens wetenschappelijke onderzoeken en autopsies is zo’n vrouwenprostaat of zenuwknoop nooit gevonden. Maar dat wil nog niet zeggen dat de G-spot niet bestaat. Een deel van de vrouwen heeft namelijk wel degelijk een supergevoelig plekje in haar vagina. De verklaring is alleen wat minder mysterieus, denken wetenschappers nu. Als een vrouw opgewonden wordt, zwelt haar clitoris op. Nu is de clitoris net een ijsberg: maar een heel klein deel ligt aan de oppervlakte. Het grootste deel van het zwellichaam ligt onder de huid. En dat deel begint bij hevige opwinding tegen de vaginawand aan te drukken. Door dat drukpunt te stimuleren, stimuleer je dus toch eigenlijk de clitoris en dat kan voor een orgasme zorgen. De G-spot is dus niets anders dan de plek waar de clitoris tegen de vagina duwt. Bijkomend inzicht: er is eigenlijk geen verschil tussen het clitoraal en vaginaal orgasme (sorry, Freud).

Dit artikel verscheen op donderdag, 29 april 2010 op Kennislink

In elke periode in ons leven zijn we seksueel actief: zelfs bij foetussen zien wetenschappers ‘masturbatieachtige bewegingen’. Onze seksuele ontwikkeling groeit langzaam maar gestaag, net als een boom. Elke levensfase voegt zijn eigen ring van ervaringen, gewoontes en activiteit toe aan de stam. Ontdek zelf welke ‘ringen’ een mensenleven kent, door met je muis op de gekleurde boomringen hieronder te klikken.