Het kwam goed uit dat ik een gat in m’n lievelingstrui trok, want ik wilde al een tijdje leren mazen. Mazen is een handwerktechniek waarbij je met naald en wol een klein stukje nieuw breiwerk maakt op de plek van een scheur of slijtage. Het is een bijna uitgestorven vaardigheid; verloren geraakt in een tijd waarin een tientje voor een nieuwe trui vaak gemakkelijker gevonden is dan de twee uur die het kost om haar te leren repareren.

Tot mijn vrolijkheid bleek ik al mazend toe te treden tot een toffe subcultuur: die van de visible menders, mensen die hun kleding op een zichtbare, kleurrijke manier repareren. Het laat zien dat een kledingstuk geleefd heeft en dat iemand er genoeg om geeft om er liefde en aandacht in te steken. Maar het is meer dan dat. ‘Een rebellie tegen de fashion status quo’, noemt schrijver Kate Sekules het in haar boek Mend!. Zichtbare kledingreparaties zijn stijlvol en nuttig, betoogt ze, en niet in de laatste plaats omdat het ‘een terloopse middelvinger opsteekt naar alle witte cis mannelijke opperhoofden der industrie’ en ‘een weigering is om nog langer [hun] zakken te vullen’.

Het is zonneklaar dat de kledingindustrie opgestoken middelvingers verdient. Dit is een industrie van supervervuilers, met wereldwijd meer broeikasgasuitstoot dan de lucht- en scheepvaart samen, verfstoffen die rivieren vervuilen tot alles wat erin leefde dood is, katoenplantages die immense hoeveelheden schaars water verbruiken, synthetische stoffen die bij elke wasbeurt microplastics loslaten. De industrie waar 1 op de 6 mensen ter wereld in werkt, maar nog geen 2 procent een leefbaar loon krijgt.

Ondanks deze hoge prijs gooien we bergen kleding weg. Als we alle geloosde textiel aan een waslijn zouden hangen, zou die na 15 maanden de zon bereiken, becijfert Sekules. (De zon is 150 miljoen kilometer verderop.) Zo’n 80 procent van de afdankertjes is nog in puike staat, maar gerecycled worden ze nauwelijks: wel verbrand of gedumpt in armere landen. De remedie, volgens experts: koop zo weinig mogelijk nieuws. Draag wat je hebt en repareer wat je draagt.

Dit is niet per se een slecht advies. Maar het is wel problematisch, want het legt de verantwoordelijkheid voor een hele industrie vol misstanden op het bord van het individu. En dat trucje kennen we al. Van de olie-industrie, bijvoorbeeld. Toen het de eindbazen duidelijk werd dat ze de klimaatcrisis echt niet meer konden ontkennen, besloten ze het tot een consumentenissue te maken. Zo was het BP (voorheen British Petroleum) die schijnheilig met de eerste calculator voor je hoogstpersoonlijke CO2-voetafdruk kwam, las ik in Business Insider – iets om welwillende burgers bezig te houden terwijl Big Oil ongestoord olie en gas uit de grond blijft trekken.

Journalist Jaap Tielbeke maakt hier terecht bezwaar tegen. Misschien geeft het mensen het gevoel dat ze zelf iets kunnen doen, schreef hij in de Volkskrant, maar het milieu is daarmee niet gered en de ware schuldigen blijven buiten schot. We kunnen beter als burger aandringen op politieke actie dan als consument ons leven beteren. En wat als je ziet dat al je bewuste keuzes, vegaburgers, linnen tasjes en gemaasde truien geen effect hebben? ‘Dan maakt dat gevoel van empowerment op den duur juist plaats voor een gevoel van machteloosheid.’

Zou het? Sekules citeert kunstenaar Ruth Katzenstein Souza: ‘Telkens weer worden we geconfronteerd met scheuren in onze wereld die zo diep zijn dat velen van ons wanhopen. Waar beginnen we? Zoek de scheur die dichtbij je is.’ Misschien, overweeg ik, houden kleine, tastbare dingen die we zelf doen juist de onmacht op afstand. Misschien maken ze politieke actie mede mogelijk.

Repareren, om iets te noemen, kan een manier zijn om je idealen deel te maken van je dagelijks leven. Elke keer als ik mijn gemaasde trui aantrek, herinnert ze me aan de dingen waar ik in geloof: een duurzame en eerlijke wereld, waarin de aarde, mensen en spullen niet langer wegwerp zijn. Bovendien: wie geen geld meer uitgeeft aan een verwoestende industrie, kan klagen zonder zich hypocriet of beschaamd te voelen. Schaamteloze pissigheid is een goede democratische brandstof. En klagen is politiek. Ook multinationals vrezen de collectieve toorn van ontevreden burgers en politici zijn voor weinig zaken zo gevoelig als voor een nijdige omslag in de publieke opinie.

Een trui mazen heeft politiek misschien geen betekenis. Maar klein verzet kan groeien. Elke opgestoken middelvinger is er één.

Het was aan twitterakkefietje van niks. Een conservatieve Amerikaanse droeftoeter had in een gesprek over abortus aan zwangeren gerefereerd als ‘gastlichamen’. En ik zei: er is geen grens aan je haat voor vrouwen (en andere mensen met een baarmoeder) als je ze zo noemt. ‘Alleen vrouwen hebben een baarmoeder’, reageerde iemand. Nee hoor, antwoordde ik, ook trans mannen en non-binaire mensen kunnen een baarmoeder hebben. ‘Een transman met een baarmoeder is een vrouw’, zei ze terug. Er volgde zo’n typische twitterdiscussie die uren duurde en op niets uitliep. Iets waar ik u normaliter niet mee lastig zou vallen, ware het niet dat ik hetzelfde transfobe gedachtegoed de laatste tijd herhaaldelijk tegenkwam in kranten en bladen.

Zo schreef Jan Kuitenbrouwer onlangs een Volkskrant-column waarin hij trans vrouwen vergelijkt met ‘echte’ vrouwen (onderliggende boodschap: trans vrouwen zijn nep) en trans mannen die op mannen vallen tegenover ‘gewone homo’s’ zet (oftewel: trans mannen zijn abnormaal). In HP/De Tijd had hij het over een ‘transepidemie’, wat hij een ‘real life dystopie’ noemt; alsof trans zijn een enge ziekte is. Hij kan handen schudden met de mevrouw van een christelijke pro-life club die het deze week in Trouw had over ‘sociale besmetting’ en ‘spelen met vuur’.

Achter deze uitspraken zit een hele kluwen aan, ehm, ‘bijzondere’ ideeën. Kuitenbrouwer & co denken bijvoorbeeld dat genderidentiteit – het gevoel dat je man/vrouw/anders bent, dat bij trans mensen dus niet overeenkomt met hun geboortegeslacht – helemaal niet bestaat. En daarmee bestaat trans zijn ook niet; Kuitenbrouwer noemt het een hype, een fictie. De reden die hij opvoert, is dat je genderidentiteit niet kunt aanwijzen zoals dat bij biologisch geslacht wel kan. Zelfs in een MRI-scanner duikt ze niet op.

Alleen: dat heeft genderidentiteit natuurlijk gemeen met talloze andere zaken. Je seksuele oriëntatie, om iets te noemen. De liefde voor je kinderen. Je dromen en ambities. Of je een honden- of een kattenmens bent. Niets van dit alles is betrouwbaar te meten of scannen, maar het is toch echt. Vandaar dat we gewoon geloven wat iemand ons daarover vertelt. Dat ook bij trans en non-binaire mensen doen, lijkt mij een gevalletje intermenselijk basisfatsoen.

De transfobe medemens ziet dat anders. Zij vinden trans zijn een perversie. Met name trans vrouwen moeten het hier ontgelden: ze zouden, zo twitterde iemand me toe, allemaal ‘mannen met een seksfetisj’ zijn. Dit idee leidt weer tot een hele trits schrikbeelden. Trans vrouwen die nog een penis hebben zouden zich met een beroep op genderidentiteit begeven in dameskleedkamers en dergelijke, om daar onschuldige vrouwen en meisjes lastig te vallen. En ze zouden lesbische cis vrouwen willen dwingen tot penetratieseks. Kuitenbrouwer schreef het doodleuk op in deze krant, alsof het een feit is: ‘Transmannen en –vrouwen […] eisen toegang tot het lichaam van homo’s en lesbiennes.’

Het is zowel onlogisch als onwaar. De geschiedenis leert dat cis mannen zich niet hoeven voor te doen als vrouwen om seksueel geweld te plegen en ermee weg te komen. En er is geen enkel bewijs dat trans vrouwen zich hier op grote of enige schaal schuldig aan maken. Zo blijkt uit onderzoek dat wetgeving die trans vrouwen toegang geeft tot plekken die alleen voor dames zijn niet leidt tot een stijging in zedenmisdrijven, meldt schrijfster en trans vrouw Juno Dawson in Time. Ze vervolgt: leven in een patriarchaat is eng voor alle vrouwen. En trans vrouwen lopen juist extra risico om slachtoffer te worden van geweld. ‘Je hoeft niet bang voor ons te zijn’, zegt ze, ‘wij zijn ook doodsbang.’

Het transfobe gekronkel gaat hier evenwel aan voorbij om nog een laatste lariekaart te spelen: trans mensen corrumperen de kinderen. In Trouw ging het over ‘jongeren die […] lijken verstrikt te raken in een sociale omgeving die hen ertoe brengt zich als transgender of non-binair te presenteren.’ Kuitenbrouwer noemt een ‘trans-rage onder puberende meisjes’ die ‘bestookt worden met transgenderpropaganda’.

Als u inmiddels een déjà-vu-momentje beleeft, dan is dat terecht. Al deze ‘argumenten’ zijn namelijk kopieën van de vooroordelen en leugens die decennialang zijn gebruikt om de homo-emancipatie tegen te houden. Het is abnormaal, een perversie, ze komen je verkrachten in kleedkamers, ze ontaarden je kinderen – het is allemaal oude wijn in niet eens echt nieuwe zakken. Het is dezelfde haat en het is hoog tijd dat we die achter ons laten. Trans vrouwen zijn vrouwen, trans mannen zijn mannen, en genoeg is genoeg.

Elke keer als er een bericht over de woningmarkt in de krant staat, tel ik mijn zegeningen. Toen mijn lief en ik vijftien jaar geleden wilden samenwonen, vonden we binnen vier maanden een flatje in Enschede. Het was klein en oud; je moest je tussen de wastafel en wasmachine door wringen om in de douche te komen. Als er een vrachtwagen door de straat reed, viel er gruis van de muur. Maar het was van ons en de huur was 200 euro per maand.

Een paar jaar later wilden we kopen. Met een baby op de arm bekeken we acht rijtjeshuizen in Deventer, allemaal rond de anderhalve ton. Na rustige onderhandelingen kochten we een klushuis met schimmel in de badkamer, parket dat naar hondenpis rook en een zolder waar het ook binnen regende. Maar wel met vier slaapkamers en een diepe tuin. En onder de vraagprijs.

Hoe anders gaat het nu. De huizenprijzen zijn torenhoog. Een ton boven de vraagprijs bieden is niet abnormaal. Minder rijke jongelui zijn stevig de sigaar: zonder dik salaris, dito vermogen of jubelton van paps en mams hebben ze de keuze tussen de leningen zo hoog opstapelen dat het onverantwoord wordt of toch maar niet kopen. Onder 40-minners met een lager inkomen is het woningbezit tussen 2011 en 2018 gehalveerd.

En dan? In minstens negentig gemeentes is de gemiddelde wachttijd voor een sociale huurwoning meer dan zeven jaar, becijferde de NOS. In de vrije huursector zijn de prijzen voor veel mensen onbetaalbaar hoog. Steeds meer huurcontracten zijn daar bovendien tijdelijk; dat geeft de verhuurder elke keer dat de woning vrijkomt de kans om de prijs te verhogen. ‘Dit helpt alleen de grootste geldwolven. En dat ben ik ook’, geeft een makelaar besmuikt lachend toe in de Volkskrant.

Ik lees over Sandra, die na haar scheiding in arren moede naar een caravan verhuisde. Over muziekdocent Els, die hoopt dat ze na afloop van haar flexhuurcontract niet met haar kinderen naar de daklozenopvang hoeft. Slachtoffers van huiselijk geweld die nergens heen kunnen. Het stijgende aantal daklozen. Geliefden die niet aan kinderen durven te beginnen.

De meningen zijn verdeeld over wat precies de oorzaak van deze ellende is. Teveel regels, te weinig kapitalisme, opperen sommigen. Hier hoort een lijstje overheidsmiskleunen bij: de verhuurdersheffing, die woningcorporaties stinkend veel geld kost dat ze dus niet kunnen uitgeven aan het bijbouwen van sociale huurwoningen. De jubelton en hypotheekrenteaftrek die de koopprijzen opdrijven. Het Adam Smith Institute, een Britse superneoliberale denktank, voegt daar nog vervelende milieuregels, bouwvoorschriften en bestemmingsplannen aan toe. Op een vrije markt zonder al die irritante dingetjes zouden ontwikkelaars veel meer kunnen bouwen: misschien piepklein, half-gammel of op een plek waar eerst mooie natuur was, maar wel meer. En meer aanbod leidt tot lagere prijzen.

Volgens anderen is het probleem juist dat er teveel kapitalisme is. Kapitalisme kan ons geen goede en betaalbare huizen geven, lees ik in het socialistische Jacobin Magazine, omdat dit nooit het doel is van investeerders en ontwikkelaars. Zij zitten niet in de huizenbusiness; ze zitten in de winstbusiness. Een huis is voor hen gewoon een manier om te zorgen dat hun kapitaal zonder zweten meer kapitaal maakt. En dat gaat, zeker bij hoge grondprijzen, het best door te handelen in dure, luxe woningen.

De geschiedenis geeft de socialisten gelijk. Een NOS-filmpje over de huizenmarkt brengt de 19e eeuw in herinnering, toen de woningmarkt in Nederland helemaal in handen van particulieren was – een vrijemarktidylle, behalve voor de arbeiders die in armzalige krotten moesten wonen. Het was zo schraal dat de politiek ingreep: in 1901 werd wonen een grondrecht, waar de overheid voor verantwoordelijk was.

Dat is op papier nog steeds zo. In de praktijk heeft bijna elf jaar Rutte & co ons opgezadeld met iets dat ‘de woningmarkt’ heet, maar eigenlijk een combi-gedrocht is van beroerd overheidsbeleid waar vooral rijken van profiteren en het slechtste dat neoliberaal kapitalisme te bieden heeft. Ik kan mijn zegeningen tellen, maar teveel anderen zijn in de steek gelaten door een regering die haar verantwoordelijkheid weigert te nemen. Talloze levens staan op pauze, omdat zoiets fundamenteels als een huis – een nest, een plek waar je kunt ontsnappen aan de wereld, waar je veilig en geliefd bent – van een basisbehoefte en een grondrecht tot een luxeproduct is gemaakt. Iets voor de haves, niet voor de have-nots. Het politieke is zelden zo persoonlijk.

‘Elke vezel in het hart van veel ervaren klimaatwetenschappers wil schreeuwen: ‘Zie je wel! We zeiden het toch?!’, zei onderzoeker Susanne Moser tegen de NRC. Ze sprak over het pas verschenen IPCC-rapport: een diep verontrustende samenvatting van wat we al wisten over klimaatverandering. ‘We worden getraind om ons hoofd en ons hart volledig gescheiden te houden’, zei Moser, maar er is wanhoop, angst en verdriet onder haar collega’s. ‘Deels omdat ze zelf kinderen hebben, en deels omdat zij heel duidelijk zien wat voor ramp er aan de hand is.’

De tijd dat onderzoekers hun kennis simpelweg over de schutting gooiden en er vanuit gingen dat het goed kwam, is voorbij. In The Guardian noemde een Britse hoogleraar ons toekomstig klimaat ‘een soort hel op aarde’. Een van zijn collega’s vertelde over onwaarschijnlijk maar niet onmogelijk onheil, zoals het instorten van de ijsplaten die de gletsjers op Antarctica tegenhouden of het stilvallen van de warme golfstroom. Zijn woorden: totaal catastrofaal. In een uitgelekte conceptversie van het IPCC-rapport stonden nog deze zinnen: ‘Het leven op aarde kan zich herstellen van een drastische klimaatomslag […]. De mens kan dat niet.’

Dit zou je kunnen alarmeren: als experts al willen schreeuwen over hel en doem, dan is het vast menens. Of niet. ‘Onversneden politiek activisme van het IPCC’, twitterde wetenschapsredacteur Maarten Keulemans over dat concept-citaat. Hij noemde het uiteindelijke rapport ‘politiek aangekleurd’, soms overdreven. Hij is niet de enige die er zo over denkt.

Nou zit ik genoeg om Twitter om te weten dat ‘activist’ in deze context geen compliment is, maar een woord voor iemand met onvoldoende oog voor de feiten; iemand die misschien zelfs bereid is om loopjes te nemen met de waarheid als dat qua idealen beter uitkomt. Maar ik vraag me af of dit idee geen nuance behoeft. Wat als een activist ook iemand kan zijn die alle feiten bestudeerd heeft en tot de oprechte conclusie is gekomen dat er iets moet gebeuren onder moeders paraplu? Iemand die zoveel weet over de gevolgen van een misstand dat zwijgen niet meer lukt? Wat als activisme niet per se het tegenovergestelde is van nuchtere feitelijkheid, maar het logische verlengde ervan? Een zinvol huwelijk tussen emotie en kennis: activisme als welingelichte woede, als gecondenseerde frustratie over wat er aantoonbaar aan de hand is, omgezet in iets nuttigs. In actie.

Columnist Marcia Luyten schreef dat dit niet de tijd is om neutraal te zijn. Ze zag de premier over het IPCC-rapport tutten dat maatregelen wel ‘haalbaar en betaalbaar’ moeten blijven en vond het ‘hoog tijd dat wetenschappers, gewapend met hun objectieve feiten, even dringend en dwingend de macht belobbyen als de vertegenwoordigers van het bedrijfsleven doen.’ Ik zou verder willen gaan: laat wetenschappers zich niet alleen wapenen met feiten, maar ook met hun verdriet en hun woede. Met hun hart.

Die objectieve feiten zijn immers al heel lang bekend en leiden vooralsnog tot te weinig daden. Maar misschien kan emotie het tij nog keren. Democratie is sentimenteel, schreef filosoof Elizabeth Cantalamessa op Aeon; in een democratie is niet de rede het belangrijkst, maar het gevoel. De waarheid zal ons niet bevrijden, betoogde ze, want niet iedereen erkent dezelfde feiten en mensen die anders over dingen denken hebben de neiging om autoriteit toe te kennen aan andere bronnen. Maar als je je emoties kunt delen, als je een gevoel bij iemand kunt oproepen, dan kan diegene een nieuw perspectief aannemen, al is het maar voor even.

Cantalamessa haalde de Duitse filosoof Fichte aan, die vond dat het daarom de plicht was van elke publieke intellectueel – dus ook wetenschappers – om gevoelens te inspireren bij hun medeburgers. En ze zo aan te zetten tot actie, want Fichte vond dat de mens niet alleen op aard was om zich te laten informeren, maar vooral om te doen. Of, zoals zijn tijdgenoot Goethe zei: ‘Het is niet genoeg te weten, men moet ook toepassen. Het is niet genoeg te willen, men moet ook handelen.’

Greta Thunberg riep ziedend ‘Hoe durven jullie!’ op een VN-klimaattop en kreeg miljoenen demonstranten op de been. De weg van emotie naar actie is korter dan die van ratio naar beleid. Dus waarom zouden we klimaatwetenschappers hun activisme verwijten? Laat ze zoveel mogelijk mensen aansteken met hun boosheid en zorgen. Laat ze schreeuwen. Schreeuw met ze mee. We hebben tenslotte maar één aarde, en dus geen plek voor een hel.

Het is zondagochtend en ik zit op mijn knieën voor het caviahok in onze tuin. Twee snuitjes drukken tegen het gaas. Dat doen ze altijd als er iemand aankomt; ik denk dat ze hopen op eten. Als ik het deurtje even open laat staan, proberen ze niet te ontsnappen. En ik vraag me af: is dit nou natuurlijk gedrag?

Onlangs stemde de Eerste Kamer in met de nieuwe Wet dieren, die onder andere gaat over ‘natuurlijk gedrag’: we mogen dieren hier niet langer in beperken. De wet is vooral bedoeld om de veehouderij eindelijk bij de les te krijgen, maar geldt straks ook voor huisdieren. Dat deed stof opwaaien. Caroline van der Plas van de BoerenBurgerBeweging vroeg zich af of je dan nog wel één hond mag houden, want honden levens immers van nature in een roedel. Een liefhebber van Australische prachtvinken wilde weten of dit het einde zou betekenen van de volières waar zoveel mensen plezier aan beleven. Esther Ouwehand van de Partij voor de Dieren kon hem maar half geruststellen. Als het goed gaat met de dieren heeft niemand iets te vrezen, zei ze. Maar, in één adem: ‘Vogels permanent opsluiten in een kooitje is gewoon niet zo’n goed idee. Vogels zijn dieren om te vliegen.’

De wet gaat dus mogelijk verder dan het recht op een goed leven; dieren moeten ook kunnen doen wat in hun aard ligt. Maar wat is dat precies? Is het gedrag dat dieren ook in het wild zouden vertonen? Wat nou als dieren zo doorgefokt zijn dat ze geen wilde equivalent meer hebben, zoals de cavia? Of de hond? Ik probeer me een roedel Chihuahua’s voor te stellen: in het beeld dat zich voor mijn geestesoog voltrekt, kan ik weinig natuurlijks bekennen. Het ziet er wel koddig uit.

Ik vraag me af of onze relatie met huisdieren niet zo verstoord is geraakt dat natuurlijk gedrag nauwelijks meer een optie is. Wat is natuurlijk voor zo’n kortsnuitig hondje dat moeizaam ademt? Of voor een golden retriever met heupdysplasie? En wat doen we met natuurlijk gedrag dat baasjes slecht uitkomt? Neem de castratie of sterilisatie van huisdieren. Je zou denken: niets zo natuurlijk voor een dier als paren en voortplanten. Maar toch gaat vaak de knip erin. Schrijfster Esther Woolfson noemt dit in een Guardian-essay ‘de ontkenning van het natuurlijke recht van een ander wezen. Het is gewoon een ander aspect van de totale macht die we uitoefenen over de dieren die wij kiezen als metgezellen.’

Ik probeer me voor te stellen hoe het is om een hond te zijn. Ik heb geen roedel, geen vrienden of familie. Ik word geaaid, maar zit opgesloten tot iemand me aan een riem doet en mee naar buiten neemt. Daar mag ik poepen, maar lang niet altijd spelen of rennen, en beslist niet seksen. Als ik dit leven niet meer wil, kan ik nergens heen.

Uiteraard maak ik me hier schuldig aan antropomorfisme. Er is geen manier om te weten of een hond zijn liefdevolle gevangenschap zo ervaart. Maar aan de andere kant, zoals Marjan Slob laatst schreef: sinds Darwin zijn wij, mensen, geen wezens meer die door God boven de dieren zijn geplaatst. We zijn ‘dier tussen de dieren’. En wie te afstandelijk kijkt, loopt het gevaar reële ervaringen van dieren te missen.

Als dier tussen de dieren denk ik dat er een onderwerp ontbreekt in het debat over natuurlijk gedrag: vrijheidsdrang. Die oerdrift om te kunnen te doen wat je wilt; hoe, waar en met wie je wilt. We hebben haar allemaal gevoeld tijdens de lockdowns die ons beperkten in ons natuurlijke gedrag (wat voor mensdieren blijkbaar bestaat uit drinken op een terras, dansen in een club en/of op zaterdag naar de Ikea; al zou je dat ook gekooid gedrag kunnen noemen).

Hoe dan ook: het is niet genoeg om niet te lijden. Het is zelfs niet genoeg om een comfortabel en leuk leven te hebben waarin er van je gehouden wordt. Een gebrek aan vrijheid jeukt. Waarom zou dat voor dieren anders zijn?

Zou vrijheidsdrift niet juist het natuurlijke gedrag zijn dan het langst standhoudt, zelfs als een dier allang niet meer wild is? Maar hoe kunnen dieren vrij en natuurlijk zijn als mensen totale macht over hen uitoefenen? Ik weet: daar gaat die nieuwe wet niet over. En toch knaagt het. Als we al sinds Darwin niet meer boven de dieren staan, is het dan niet tijd dat we onze verhouding tot dieren gaan baseren op liefde in plaats van macht? Ik weet ook niet goed hoe precies. Maar ik moet steeds denken aan wat Sting zong: if you love someone, set them free. Als je van iemand houdt, laat ze vrij.

Betere filosofie. Dat was het antwoord van schrijver Carolyn Steel op de vraag van een Shell-topman wat nou een goede oplossing zou zijn voor de klimaatcatastrofe. ‘Hij werd woedend’, vertelt Steel in een Volkskrant-interview. ‘Hij had een antwoord verwacht als ‘Waterstof!’ of ‘Algen!’. Iets waarin hij zijn miljoenen kon investeren. Maar ik zei: laten we, voordat we aan oplossingen denken, eerst eens vaststellen wat we eigenlijk willen bewerkstelligen. Voor mij is dat een goed leven voor iedereen.’

Steel heeft daar natuurlijk wel zo haar ideeën over. Niet: je kapot werken en ‘s avonds uitgeput een afhaalmaaltijd bestellen. Wel: leven in een eerlijke samenleving, omringd door liefde en natuur. En goed eten, zowel maagdarm-technisch als qua voedselproductie. ‘Want voedsel is leven’, betoogt Steel. ‘Eten is de sleutel naar Utopia.’

Nou ben ik een dromer, dus zeg ‘utopia’ en ik begin onmiddellijk te fantaseren over een groene en rechtvaardige maatschappij, gebaseerd op respect voor de aarde, waarin niemand te veel heeft en iedereen genoeg. Na een zinvolle werkdag oogsten we groente in onze volkstuin voor de soep. Vrienden komen langs met zelfgebakken brood. Er is voor iedereen een fijn huis in de buurt van parken die doorlopen tot aan de rand van de stad, waar ze overgaan in grote wilde natuurgebieden, afgewisseld met lieve boerderijtjes waar varkens in de modder spelen en het onbespoten graan wuift in de wind.

Vreemd genoeg maakt deze fantasie niet iedereen wild enthousiast. Filosoof Maarten Boudry schrijft in de essaybundel Meer: hoe overvloed de wereld juist duurzamer en welvarender maakt zelfs een tikje ongeduldig over luitjes zoals ik en ons gedoe over dat het herstellen van een harmonieus evenwicht met de natuur. Zijn bezwaren: lang niet iedereen is te porren voor zo’n sobere groene levensstijl, en bovendien is zelfs de meest toegewijde boomknuffelende matigheid niet voldoende als je streeft naar een CO2-neutrale wereld. ‘Acht miljard mensen die als klimaatheiligen leven, zouden, gegeven de huidige technologie, nog steeds miljarden tonnen CO2 uitstoten’, schrijft hij. We moeten dus nieuwe technologie ontwikkelen en gratis delen met de rest van de wereld. Het is simpel, stelt Boudry, ‘ofwel lossen we het klimaatprobleem op met technologie, ofwel lossen we het helemaal niet op.’

In dezelfde bundel haalt wetenschapsjournalist Hidde Boersma een streep door mijn wuivend-onbespoten-graan-mijmeringen. Het is waar dat vrijwel alle Europese landen inzetten op een overstap van CO2- en stikstof-uitbrakende intensieve landbouw naar schattige biologische boerderijtjes waar natuur en voedselproductie knus hand in hand gaan, schrijft hij. Maar het zou veel slimmer zijn om de meest vruchtbare grond van ons land – een strook van Zeeland naar Flevoland en de Groningse en Friese klei – juist helemaal intensief te beboeren, met gif en kunstmest en alles.

Recent kwamen Wageningse wetenschappers met een vergelijkbaar plan. Ze stellen bovendien voor om niet-grondgebonden landbouw als kassenteelt en champignonkwekerijen te concentreren in de Randstad. Daar is immers puike infrastructuur en wonen al veel etende mensen, dus dat treft. En behulpzame technologische ontwikkelingen kunnen hierin nog meer mogelijk maken. Een tweede agrarische revolutie, noemt de Groene Amsterdammer het zelfs. Vlees komt straks niet meer van een zielig dier, maar van opgekweekte biefstukcellen. Bacteriën en schimmels kunnen eiwitten maken in fermentatievaten. En groentes groeien in loodsen op LED-licht en uit de lucht geslurpte CO2.

Kweekvleesfabrieken en komkommerflats: ze zijn niet lieflijk of mooi, en er wuift helemaal niets. En toch lijkt dit de weg, moet ik schoorvoetend toegeven. Want, zoals Boersma schrijft: ‘Hoe meer wij doen op weinig land, hoe meer ruimte er is voor ‘echte’ natuur, de enige plek waar dieren en planten werkelijk floreren.’

Technologie omarmen en harmonie met de aarde zoeken zijn geen tegengestelde waarden. Ook de Wageningse hoogleraren dromen hardop van ‘kuddes die door uitgestrekte weides banjeren, afgewisseld met kleinschalige vormen van biologische landbouw en voedselbosbouw in een landschap van beekjes, vennen en natuur.’ En het stuk in de Groene over revolutionaire voedseltech sluit af met een romantisch visioen over een groene en ongerepte wereld: ‘De natuur kan weer op adem komen. De visstanden in de oceanen kunnen aansterken. Nederland kan weer een bosrijk land worden, met stekelbaarsjes in heldere beekjes en wolven en lynxen in dichte bossen.’ Over goed leven gesproken.