Het zou kunnen dat het geen enkel nut heeft: de opvliegers, de emotionele pieken en dalen, de slapeloosheid, de verminderde zin in seks. Dat de overgang simpelweg het signaal is dat een vrouw haar uiterste houdbaarheidsdatum heeft bereikt. Jammer, helaas, maar van evolutiewege werd u niet geacht ouder te worden dan vijftig. Dat de meeste moderne, westerse vrouwen deze leeftijd met dank aan schoon drinkwater, riolering, vaccins en eten in overvloed ruimschoots overstijgen, was simpelweg nooit de bedoeling. Dus zodra de prehistorisch vastgestelde maximumleeftijd is bereikt, vangt de aftakeling aan, te beginnen met het spreekwoordelijk verschrompelen van de ooit zo ijverige eierstokken.

Dit is de deprimerende kijk op de overgang. Niks ‘derde levensfase’, maar gewoon het begin van het einde. Gelukkig denken steeds minder wetenschappers dat dit beeld klopt. Er blijven teveel losse eindjes over. Zoals: als vrouwen in ‘natuurlijke omstandigheden’ geacht worden rond hun vijftigste het loodje te leggen, hoe kan het dan dat bij prehistorisch levende jager-verzamelaarsvolkeren zoveel vrouwen ouder worden dan vijftig? Nog iets: waarom zouden de eierstokken eerder de geest geven dan andere organen? Mensenlichamen zijn over het algemeen prima in staat om op z’n minst zeventig, tachtig jaar te worden. Ten tijde van haar menopauze is een vrouw allesbehalve ‘op’. Ze heeft zelfs gemiddeld nog zo’n 1100 eicellen in de pijplijn zitten. Voor vrijwel alle andere diersoorten – mensapen incluis – reden genoeg om tot aan de dood door te gaan met zwanger worden en baren. En toch besluit het lijf van de mensenvrouw onverbiddelijk verder van het hele voortplantingsgebeuren af te zien. Waarom?

De afgelopen vijftien jaar is er een aantal prikkelende theorieën aangevoerd die de overgang niet alleen pogen te verklaren, maar ook zin geven. Het dient ergens toe. Vrouwen die de menopauze achter de rug hebben zijn geen onnatuurlijk gevolg van welvaart en vooruitgang, maar hebben sinds onze voorouders uit de boom klommen en rechtop gingen lopen een functie gehad. Ze droegen bij aan het voortbestaan van de soort.

Bijvoorbeeld als grootmoeder. Het was Kristen Hawkes, hoogleraar antropologie aan de Universiteit van Utah, die dit voor het eerst voorstelde. Midden jaren tachtig verbleef ze bijna een jaar in het noorden van Tanzania, bij de Hadza. De Hadza zijn één van die volkeren die vermoedelijk nog ongeveer zo leven als in de oertijd, wat ze tot geliefd onderzoeksobjecten heeft gemaakt. Hadza-vrouwen zorgen voor het grootste deel van de voedselvoorziening door knollen, honing en bessen te verzamelen. Dat is een nogal arbeidsintensief klusje: de knollen moeten uitgegraven worden en elke dag leggen ze vele kilometers af om de kost bij elkaar te krijgen.

Oudere vrouwen bleken hierbij reuze behulpzaam. Omdat ze zelf geen kleine kinderen meer hadden, hadden ze hun handen vrij om elders in de familie bij te springen. Vooral de kleuters profiteerden hiervan. Hun moeders hadden het inmiddels druk met een nieuwe zuigeling, maar ze waren nog te klein om al hun eigen voedsel verzamelen. Dus richtten ze zich tot oma, of tot een tante van een zekere leeftijd, om hen te helpen. Hawkes observeerde gedrag tot in detail. Voor elke borstvoedende vrouw bleek er een post-overgangsvrouw te zijn die hielp bij het verzamelen van de dagelijkse maaltijd. Dankzij die inspanningen bleef het lichaamsgewicht van de van nature vrij dunne Hadza-kinderen op peil. Zou de oudere helpster er niet zijn geweest, dan zouden er zeker wat kinderen zo vermagerd zijn geraakt dat ze waren gestorven. Daarmee, concludeert Hawkes, was grootmoeders bijdrage aan het voortbestaan van de familielijn groter dan wanneer ze er na haar vijftigste zelf nog een paar extra kinderen uit had geperst.

Dat een hulpvaardige oma de overlevingskansen van haar kleinkinderen opkrikt geldt niet alleen voor Hadza-kinderen. Een team onderzoekers onder leiding van bioloog Mirkka Lahdenperä van de Universiteit van Turku analyseerden in 2004 de bevolkingsgegevens van honderden Canadezen en Finnen die leefden tussen 1702 en 1823. De industriële revolutie was nog niet losgebarsten, dus het ging vooral om boerengezinnen, waarbij het vaak zo was dat de hele familie bij elkaar woonde en iedereen zich intensief met elkaars leven bemoeide. In beide landen gold: voor elke tien jaar dat een vrouw na haar menopauze verder leefde, kwamen er in de bevolkingsstatistieken twee succesvol opgroeiende kleinzonen of -dochters bij.

Dat had twee hoofdoorzaken. Ten eerste: wanneer grootmoeder in de buurt woonde, kregen haar zoons en dochters meer kinderen, en ze kregen die ook sneller na elkaar. Woonde oma in een ander dorp, dan gebeurde dit niet. (Leuk detail: dit effect treedt nog steeds op, ook in het hedendaagse Nederland. Wetenschappers van de Vrije Universiteit ontdekten in 2010 dat in families waarin opa’s en oma’s op de kleinkinderen passen de ouders vaker overgaan tot gezinsuitbreiding dan gezinnen waarin die hulp niet voorhanden is.)

De tweede reden dat grootmoeders goed waren voor de kleinkindstatistieken: de kans dat een kleinkind de moeilijke eerste jaren overleefde steeg met 12 procent wanneer er een oma onder de zestig aanwezig was om te helpen. Boven die leeftijdsgrens waren de boerenoma’s nog steeds gunstig voor de overlevingskansen, maar was het effect minder groot, waarschijnlijk omdat oma tegen die tijd zelf wat minder kras begon te worden. Maar al met al gold: hoe meer vrouwen na de overgang doorleefden, hoe sneller de boerengemeenschap groeide.

Kristen Hawkes reageerde in het prestigieuze wetenschapsblad Nature verheugt op het onderzoek van Lahdenperä en co. ‘De auteurs hebben ferm bewijs gevonden in het voordeel van de grootmoederhypothese. Degenen die denken dat post-menopauzale vrouwen weinig verschil maken zullen verrast zijn.’ Vervolgens presenteert ze een aantal vrolijk gekleurde bevolkingsgroeitabellen om haar gelijk nog wat beter inzichtelijk te maken.

Hawkes academische vreugde is goed te begrijpen. Een paar jaar eerder, in 2001, was haar grootmoedergedachte zwaar onder vuur komen te liggen. Aanleiding was een wetenschappelijk artikel van Jocelyn Scott Peccei, antropoloog aan de University van Californië in Los Angeles. Peccei zette daarin vraagtekens bij de aanname dat grootmoeders zo’n groot positief effect konden hebben op de kansen van hun kleinkinderen dat ze daarmee hun eigen verlies aan vruchtbaarheid konden compenseren. Ze gaat uit van de redenering dat het er evolutiegewijs uiteindelijk om draait zoveel mogelijk kopieën van je genen door te geven aan volgende generaties. Dat kan door zelf kinderen te krijgen – daarmee geef je de helft van je genen door – of door je kleinkinderen, die een kwart van je genen delen, te helpen overleven. Maar, zo vraagt ze zich af, is het vanuit die genen bekeken nou echt handig om de optie op nog een paar kinderen van jezelf op te geven om als oma de kleintjes te kunnen helpen?

Peccei denkt van niet. ‘De rol van oudere vrouwen wordt overschat’, stelt ze ferm, en vervolgens begint ze in haar artikel van alle kanten aan de stoelpoten van Hawkes grootmoederhypothese te zagen. Zo blijkt dat bij de jager-verzamelaarsvolkeren de Ache uit Paraquay en de Hiwi uit Venezuela de oma’s helemaal geen extra voedsel verzamelen en dus ook niet zorgen voor extra eten voor hun kleinkinderen. Ook een computermodel op basis van demografische gegevens uit Taiwan aan het begin van de vorige eeuw laat geen effect zien van de aanwezigheid van een oma op de overlevingskansen van de kleintjes.

Tot slot neemt Peccei het Hawkes kwalijk dat ze helemaal geen aandacht heeft voor de prehistorische man. In haar grootmoederverhaal komen opa’s, vaders en broers niet voor. Terwijl het toch niet onaannemelijk is dat die ook weleens iets deden in de voedselverzameling. Jagen ofzo. Vanuit Hawkes perspectief is het wel logisch dat ze hier een beetje overheen heeft gekeken. Bij de Hadza wordt er door de mannen weliswaar gejaagd, maar hun speren schieten niet zo constant raak dat vlees een betrouwbare voedselbron is. De vruchten van de jacht worden bovendien volgens ingewikkelde politieke spelregels verdeeld en komen lang niet altijd bij de kinderen terecht. Maar goed, vaders met eten, ze zíjn er wel. En, zo merkt Peccei fijntjes op, de Ache- en de Hiwi-mannen produceren tot ze in de zestig zijn een overschot aan voedsel. Zonder dat ze daarvoor in de overgang hoeven te raken.

Wat moeten we nou met Peccei’s kritiek? Terug naar de sombere gedachte dat de overgang niets anders is dan een signaal dat de vrouw vanuit de evolutie bekeken aan de overrijpe kant is? Als het aan Peccei ligt, doen we dat niet. Zij brengt een ander idee naar voren dat kan verklaren waarom de overgang nuttig is: de menopauze helpt niet de kleinkinderen, maar de kinderen overleven.

Mensenkinderen staan in het dierenrijk bekend om hun hulpeloosheid. Waar een babychimpansee na zes maanden al kan staan en na twee jaar al zelf wat eten kan zoeken, is een mensenbaby de eerste jaren volkomen afhankelijk van de zorg van de ouders. De eerste paar maanden kunnen ze niet eens hun eigen hoofd overeind houden, zo fragiel zijn ze. En waar een chimpansee op haar achtste al zelf kinderen kan krijgen, blijft een mensenkind, ook in jager-verzamelaarsgemeenschappen, tot aan de tienerjaren van de steun van volwassenen.

Die afhankelijkheid vereist volgens Peccei dat de moeder lang genoeg leeft om ook haar jongste kinderen richting puberteit te begeleiden. Ze moet na de geboorte van haar laatste kind dus nog minstens tien jaar mee. Baren tot je doodgaat, zoals apinnen doen, is dan geen handige strategie, zeker aangezien zwanger zijn en bevallen steeds riskanter wordt en de kans op een ziek, zwak of doodgeboren kind met de leeftijd toeneemt. De overgang handelt deze issues netjes af: wie vanaf haar vijfenveertigste tot vijftigste geen kinderen meer kan krijgen maar verder biologisch nog mee kan tot de zestig of zeventig, kan ook haar laatste kind van een goede start voorzien.

Ondersteuning voor deze hypothese komt uit onverwachte hoek: de orka. Orka’s zijn, naast de mens, een van de weinige diersoorten waarbij de vrouwen een menopauze kennen. Dat vonden een groep wetenschappers onder leiding van Darren Croft van de Universiteit van Exeter een goede reden om zesendertig jaar lang bijna zeshonderd orka’s aan de Noord-Amerikaanse oostkust te bestuderen. Daarbij keken ze onder meer naar de familiebanden en de kans dat een orka tussen de vijf en vijftig jaar oud in een gegeven jaar dood zou gaan. Door deze twee gegevens met elkaar te combineren, konden Croft en co uitvogelen hoe belangrijk de moeder was voor het overleven van haar kinderen. Vooral orkamannetjes bleken te profiteren van moeders aanwezigheid. Als mams doodgaat, heeft haar zoon het jaar daarna een veertien keer zo hoge kans om zelf ook het tijdelijke voor het eeuwige te verwisselen.

Croft denkt dat dit komt doordat orkamoeders hun zoons bijstaan door zalm voor ze te vangen en door mee te vechten als hun zoon in een onderwaterknokpartij terecht komt. Waarom de dochters niet profiteren van deze moederlijke inspanningen, is een raadsel dat in vervolgonderzoek moet worden opgelost. Maar één ding staat als een paal boven water: een levende moeder is voor een orkakind beter dan een dode.

Nou zijn er net iets te veel verschillen tussen orka’s en mensen om Peccei op basis van Crofts studie zomaar gelijk te geven met haar levende-moederhypothese. Het is dan ook goed nieuws voor Peccei dat haar idee een paar jaar geleden ook steun kreeg van een onderzoek met echte homo sapiens. In 2007 analyseerden onderzoekers van Newcastle Universiteit onder leiding van Daryl Shanley alle geboortes en sterfgevallen van een groep van 5500 mensen die tussen 1950 en 1975 in Gambia woonden. In die periode waren de toestanden waarin deze groep leefde nog niet erg modern: er waren in hun regio nog geen ziekenhuizen, geen riolering, geen vaccinatieprogramma’s en ook de drinkwaterhygiëne liet te wensen over. Het was niet helemaal zoals in de prehistorie, maar op belangrijke punten had het er wel wat van weg.

Toen Shanley en co de gegevens van deze pre-moderne Gambianen analyseerden, zagen ze duidelijk dat het voor kinderen gunstig uitpakt als er een mama is om voor ze te zorgen. Een kind had maar liefst tien keer minder kans om te overleven als zijn moeder stierf voordat hij twee jaar oud was.

Vervolgens stopte het team van Shanley alle data uit Gambia in een computermodel en berekenden ze of het voor de hele gemeenschap beter was geweest als de vrouwen niet op hun vijftigste maar pas op hun vijfenzestigste in de overgang waren gekomen – en dus nog een paar extra kinderen hadden gekregen. Volgens het computermodel bleek dit voordeel bleek niet op te wegen tegen het nadeel dat meer vrouwen dan zouden sterven voordat ze hun jongste kind hadden helpen opgroeien. Hoe later de menopauze, hoe minder de Gambiaanse gemeenschap groeide. Kwam de menopauze pas rond de 65, dan staakte de bevolkingsgroei zelfs helemaal. In oertijden had dat zonder twijfel het einde van de stam ingeluid. Conclusie: de overgang heeft een heel duidelijk nut. En niet alleen dat: de precieze leeftijd waarop de opvliegers en spreekwoordelijk verschrompelde eierstokken zich aandienen is zo geëvolueerd dat de kinderen van de stam zoveel mogelijk overlevingskansen hadden. Olé voor de overgang.

Dit gunstige menopauze-effect bleek trouwens niet alleen door de aanwezigheid van een levende moeder te komen, maar ook door – daar heb je haar weer – de aanwezigheid van oma. Wanneer de menopauze rond de vijftig komt, hadden volgens het computermodel van Shanley zestig procent van de kinderen een oma die kon bijspringen. Bij een overgangsleeftijd van 65 daalde dat percentage naar tien.

Hoogleraar en ouderdomsexpert Dirk Sikkel van de Universiteit van Amsterdam denkt dan ook dat zowel de grootmoederhypothese als de levende-moederhypothese kloppen. ‘De vraag welke van deze hypotheses de juiste is, is mijns inziens zinloos’, mailt hij desgevraagd. ‘Voor elk van de hypothesen is ondersteuning gevonden vanuit verschillende disciplines. Mijn eigen overtuiging is tegenwoordig dat ze alle een rol hebben gespeeld bij de evolutie van ouderen. Er is geen reden om aan te nemen dat slechts één mechanisme hiervoor verantwoordelijk is.’

Wel wil hij aan de grootmoederhypothese en de levende-moederhypothese nog een derde evolutionaire verklaring voor de overgang toevoegen. Elke samenleving, prehistorisch en anderszins, heeft behoefte aan oude wijze mensen. Zij zijn het geheugen van de stam. Ze herinneren zich dingen uit een grijs verleden die niemand meer weet omdat ze toen simpelweg nog niet geboren waren; zeldzame gebeurtenissen zoals grote overstromingen, tijden van plotselinge droogte en voedselschaarste, kennis van bijzondere planten, dieren en ziekten. Zoals de meeste jonge ouders kunnen beamen is wijsheid niet gemakkelijk te cultiveren als je ondertussen een oogje moet houden op een rondrennende peuter. Vandaar de overgang: om vrouwen de kans te geven kennis op te doen en over te dragen die voor hun familieleden en stamgenoten het verschil kan maken tussen leven en dood.

Antropologieprofessor Jared Diamond van de Universiteit van Californië in Los Angeles geeft er in reisverslag over zijn bezoeken aan de volkeren uit Nieuw-Guinea en de eilanden in de Stille Zuidzee een mooi voorbeeld van. Tijdens deze reizen trok hij op met de plaatselijke jeugd, die hem de omgeving lieten zien. Soms kwamen ze iets tegen – een merkwaardig soort plant, een bepaald type zeldzame bessen – waarvan hij wilde weten of het eetbaar of geneeskrachtig was. De jongeren hadden vaak geen idee, en steevast werd hij dan meegenomen naar een schemerige hut waar de (meestal vrouwelijke) dorpsoudste antwoord gaf op Diamonds vraag. ‘Als u die plant eet, meneer, zult u over uw hele lichaam gaan beven, uw ogen zullen uit uw kassen gaan puilen en tegen de dageraad zult u dood zijn.’ Het is niet moeilijk in te zien hoe zo’n post-menopauzale raadgeefster goed is voor de collectieve gezondheid van een gemeenschap.

Ook deze wijze-vrouwen-hypothese hoeft het niet slechts van anekdotisch bewijs te hebben. Sikkel vertelt dat er zodra mensen de vijftig passeren iets bijzonder gebeurt met hun geheugen. In plaats van dat ze zich recente gebeurtenissen het best herinneren (zoals dat bij jongere mensen het geval is) worden ze steeds beter in het terughalen van dingen uit het verleden. Vooral de kennis van toen ze zelf tieners en twintigers waren wordt weer opnieuw ‘vers’. Die nostalgie van oma waar kleinkinderen soms zo om moeten zuchten – ‘Niet alweer een verhaal over vroeger, gatsie’ – is wellicht een overblijfsel van de prehistorische tijden vol wijze stamoudsten in schemerige hutten.

Met de uitvinding van handigheidjes zoals het schrift werd de kans kleiner dat we doodgingen omdat er geen wijze vrouw voorhanden was die ons vertelde dat we met onze tengels van die giftige plant af moeten blijven. En met dank aan de gemakken van het moderne leven kunnen kinderen tegenwoordig ook zonder moeder of oma prima overleven. Maar het blijft een aangename gedachte, de volgende keer dat u heftig zwetend en met een rood hoofd zit op te vliegen tijdens een gezellig etentje: het voortbestaan van de menselijke soort heeft ooit mede afgehangen van de overgang.